A Historical Pattern of "Counterfeit Rebellions"

"The youth movement was an expression of the uneasiness that young people felt in face of the gloomy prospects that the general trend toward regimentation offered them. But it was a counterfeit rebellion doomed to failure because it did not dare to fight seriously against the growing menace of government all-round control and totalitarianism. The tumultuous would-be rioters were impotent because they were under the spell of the totalitarian superstitions. They indulged in seditious babble and chanted inflammatory songs, but they wanted first of all government jobs. (...) [The movement] was doomed because it did not attack the seed of the evil, the trend toward socialization. It was in fact nothing but a confused expression of uneasiness, without any clear ideas and definite plans. The revolting adolescents were so completely under the spell of socialist ideas that they simply did not know what they wanted".

- Ludwig von Mises ("Bureaucracy", pp. 96-7), writing in 1944, on the so-called "youth movement" in pre-World War I Germany and Italy. See any parallels with the "Occupy movement"? If you do, remember that "those who cannot learn from history are doomed to repeat it".

Another Mises-Hayek Dehomogenization Quote

In the following quote from "Bureaucracy" Mises makes a rather conspicuous distinction between the fundamental allocative importance of profit-seeking (which is possible only in the system of private ownership of the means of production, capable of generating a meaningful price structure) and the additional allocative importance of not interfering with the activities of local branch managers, who are best suited to utilize the knowledge of particular circumstances of time and place.

From this it clearly follows that the added value of decentralization can be gained only in the environment that allows for economic calculation, and that it is by no means logically (or even empirically) impossible for the latter to operate sufficiently effectively in the absence of the former, though there certainly exists a one-way "efficiency correlation" between the two.

"It would be impracticable to restrict the discretion of (...) a responsible submanager by too much interference with detail. If he is efficient, such meddling would at best be superfluous, if not harmful by tying his hands. If he is inefficient, it would not render his activities more successful. It would only provide him with a lame excuse that the failure was caused by his superior's inappropriate instructions. The only instruction required is self-understood and does not need to be especially mentioned: seek profit. Moreover, most of the details can and must be left to the head of every department."
- Ludwig von Mises, "Bureaucracy", p. 34

An Exercise in Orwellian Psychology

If one subscribes to the statement of the leftist sociologist Marcuse that a free enterprise society produces "euphoria in unhappiness", how would one describe the supposedly genuine mass mournings over the deaths of communist dictators? "Depression in happiness"?

The Ultimate Argument for Liberty

With the passing of another nuclear-equipped murderous dictator, I again reflected on the fact that all the achievements of human civilization – past and present; intellectual, moral and aesthetic – could be wiped out in the blink of an eye only and solely because of the existence of vast, institutional apparatuses of violence, aggression and coercion. If there is an ultimate argument for liberty, then this is it for me.

Jokes About the Fed, Central Banking, etc.

Since irony is the ultimate intellectual weapon, the Austro-libertarian bunch could certainly make use of more jokes about their favourite institution and the phenomena it gives rise to. Below are those very few I was able to find:

A waiter in a restaurant brings over a wine glass and fills it halfway up.
The optimist thinks the glass is half-full.
The pessimist thinks the glass is half-empty.
The Austrian economist thinks the restaurant industry has malinvested its capital into oversized glassware, probably because of the Fed.

I was at a pizza joint last night, and I noticed the man in line in front of me was none other than Ben Bernanke. Wow! Imagine that! The person behind the counter asked Ben if he wanted his pizza cut into 6 slices or 10. Ben said, “You better make it 10! I’m really hungry tonight!”

One beggar says to another:
“The Fed is propping up the economy with an infusion of cash.”
The other one replies:
“Looks like we’re gonna need bigger cups.”

Q: How many central bank economists does it take to screw in a light bulb?
A: Just one - he holds the light bulb and the whole earth revolves around him.

Ludwig von Mises found consumer indifference “impossible to observe in practice.” It just bugged them too much that he was watching.

A Keynesian and an Austrian were stranded in a rising flood. They climbed upon the roof of the building and were getting very nervous as the swift waters kept on getting higher and higher.
As they were nearing the end, they looked in the distance and saw a local farmer passing in a small boat. The Austrian called out to the man, “Come help us and take us to safety!” The farmer replied, “My boat is full of personal valuables from my house – I have no room in the boat!” The Austrian said, “We are mere moments from death! I will pay you $1000 if you dump some of your belongings and pick us up!”
The farmer quickly motored over, threw some of his belongings into the rushing waters, and helped the Austrian get in. As he achieved his safety he turned back to the Keynesian and said, “Come brother, join me in the boat. $1000 is a small price to pay!” The Keynesian replied, “No thanks, I have faith that the government helicopter will be here in no time.” (by Jeffrey J. Hardy)

Austrians vs. Keynesians, Forecast Comparison

Keynesians 1989: "The Soviet economy is proof that, contrary to what many skeptics had earlier believed, a socialist command economy can function and even thrive."
- Paul Samuelson, Nobel Prize-winning Keynesian

Austrians 1920: "One may anticipate the nature of the future socialist society. There will be hundreds and thousands of factories in operation. Very few of these will be producing wares ready for use; in the majority of cases what will be manufactured will be unfinished goods and production goods. (...) In the ceaseless toil and moil of this process, however, the administration will be without any means of testing their bearings. (...) In place of the economy of the “anarchic” method of production, recourse will be had to the senseless output of an absurd apparatus. The wheels will turn, but will run to no effect."
- Ludwig von Mises, "Economic Calculation in the Socialist Commonwealth"

Keynesians 02.08.2002: "To fight this recession the Fed needs (...) soaring household spending to offset moribund business investment. And to do that (...) Alan Greenspan needs to create a housing bubble to replace the Nasdaq bubble."
- Paul Krugman, another Nobel Prize-winning Keynesian

Austrians 06.04.2004: "Given the government's encouragement of lax lending practices, home prices could crash, bankruptcies would increase, and financial companies, including the government-sponsored mortgage companies, might require another taxpayer bailout."
- Mark Thornton, Mises Institute

Keynesians 10.02.2010: "Greece has formulated a very carefully balanced balance between social cohesion and economic reestructuring."
- Joseph Stiglitz, yet another Nobel Prize-winning Keynesian

Austrians 11.02.2010: "While the increase in taxes will cause new problems for the Greeks, other problems remain unaddressed: The huge public sector has not been substantially reduced. Wage rates remain uncompetitive as a result of strong labor unions. (...) The future of the euro is dark because there are such strong incentives for reckless fiscal behavior, not only for Greece but also for other countries."
- Philipp Bagus, author of "The Tragedy of the Euro"

Pogadanka o kryzysach gospodarczych

Moja pogadanka dotycząca podstaw austriackiej teorii pieniądza, kapitału i cyklu koniunkturalnego (przedstawiona 27 listopada na spotkaniu Londyńskiego Klubu Frondy). Kliknij tutaj by odsłuchać.

Material and Spiritual (Non)explanations

Alvin Plantinga, the "analytical theist", writes: "Explanations come to an end; for theism they come to an end in God. Of course the same goes for any other view; on any view explanations come to an end. The materialist or physicalist, for example, doesn't have an explanation for the existence of elementary particles: they just are".

However, I would add to this that these two "explanatory dead ends" do not seem to me to be equally defensible as logical conclusions of the respective underlying trains of thought. This is because, on this view, elementary particles would seem to be something of an anomaly - the only unexplainable (or perhaps self-explanatory?) material objects in the whole universe. "The act of divine creation", on the other hand, would be no more unexplanaible (or self-explanatory) than myriad other mental events, including probably most of our aesthetic choices and many of our moral choices.

Why do you like the artwork of Leonardo da Vinci more than that of Raphael? It appears to me that "because I do, period" is a perfectly legitimate answer, and I do not see any way in which its intentional features could be meaningfully deduced from the physical composition of the answerer. "Basic beliefs" and "basic desires", as well as "basic choices" that follow from them, do not normally strike us as epistemologically problematic. The act of divine creation can, it seems to me, be plausibly treated as one of such basic choices. The stipulation of "basic material objects", on the other hand, sounds to me like a rather poor intellectual cop-out for a philosophical materialist, not at all compatible with the causal character of the world as described by the natural sciences.

The Most Important Market Failure

There is only one, but crucial market failure whose existence I acknowledge. The market system has manifestly failed to save the consuming public, their liberty and property from the ubiquitous incursions of the state. In other words, it has failed to deliver an efficient allocation of goods and services by failing to defend the smooth functioning of its allocative procedures against the distortionary infuences of the institutional apparatuses of aggression and coercion. This is not said in jest. This is serious. The question of how to rectify this state of affairs is perhaps the only worthwhile question in market failure theory. More than that, it is perhaps one of the few really worthwhile questions in the social sciences in general. And I am far from sure whether economics is necessarily the main discipline one should look up to for solutions in this context.

Do Moral Dilemmas Tell against the Consistency of a Given Moral System?

In this article I shall look at the issue of moral dilemmas and attempt to analyze its implications for the structure of normative moral systems. My contention is that the phenomenon of moral dilemmas, though real and capable of placing us under two or more jointly unsatisfiable obligations (or duties, moral requirements, etc.), should not be considered a defect of rationality that requires eradication, but, on the contrary, can and should be accepted as an integral part of the application of moral systems, a part oftentimes capable of playing an important corrective role.

[Read More]

Universal Altruism Equals Universal Egoism

I am no big fan of Ayn Rand - in particular, I believe that her ambiguous analysis of the concept of altruism generated more heat than light - but I appreciate her forceful underscoring of the fact that every voluntary interpersonal interaction is in a fundamental sense a market transaction, although - and this is the important point here - such transactions utilize very different kinds of currency under different circumstances. However, from this it follows that insofar as the supposed "altruist" embraces joyless, painful self-abnegation in exchange for a specific kind of psychological satisfaction, and insofar as altruism is supposed to stand for "not expecting anything in return", genuinely altruistic behaviour appears logically impossible.

But if we conceive altruism to be precisely this - the embrace of joyless, painful self-abnegation, the recognition in the life and individuality of others the kind of moral worth that one denies to one's own life and individuality - and if we combine this with the Kantian injunction that one should act "only according to that maxim whereby one can, at the same time, will that it should become a universal law", then one can only wonder how the resulting mindset of universal self-denial can avoid starting to look like the very epitome of universal egoism - the mindset of nobody having any justifiable reason to do anything for another's sake. And to those who would say that the resulting universal passivity would be neither egoistic nor altruistic - is it not under such circumstances in one's self-interest to recognize the moral worthlessness of any action one might undertake vis-a-vis others and hence spare oneself futile efforts and exertions?

Thus holier-than-thou goody-goodies unwittingly grow horns and hooves (and no, altruism is not Christian charity).

The Great Fiction of Fiat Money Cornucopia

In this day and age of easy and equal access to a practically infinite supply of independent information, a serious economic crisis can potentially have intellectually beneficial consequences. It can make people start questioning the "mainstream consensus" on, say, the nature of central banks, ex nihilio credit expansions and fiat money systems. In the best-case scenario, it can lead to the cleansing of a backlog of logically incoherent technocratic experiments with the economy and their replacement with well-tried, commonsensical principles of the monetary free market (notice that this last term is by no means a tautology).

However, what should make one at best cautiously optimistic about the prospects of the above scenario taking place is the fact - most forcefully and succinctly described by Bastiat - that statism of every kind draws its strength from clientelizing its victims, which always assumes the form of pitting them and their claims against one another. Union leaders, government bond holders, welfare recipients and politically connected bank oligarchs abhor the vision of sovereign debt defaults, so they can be relied on with regard to supporting debt monetization schemes and the resultant unprecedentedly vast inflationary redistribution of fiat monies' purchasing power. Rather than endorsing the commonsensical solution mentioned earlier, which would involve short-term pain for themselves and long-term gain for everyone (except the technocratic coercion wielders), they prefer short-term gain for themselves and long-term pain for everyone. What will be the ultimate nature of this pain - a relatively quick hyperinflationary meltdown or decades of protraced recession interspersed with regularly occurring partial debt defaults of public and private institutions - remains to be seen.

Some say the former would be more desirable insofar as it would vastly speed up the intellectual turnaround necessary to counter the root causes of the current economic woes - i.e., the acceptance of the logically incoherent, inherently unsustainable system of monetary socialism. But then again, did, say, the Germans really learn their Weimar lesson? After all, we should know all too well what the only really infinite thing in this world is.

In any case, Bastiat's most famous assertion needs to be expanded: it is not only the state in general, but fiat money in particular that is "the great fiction through which everybody endeavors to live at the expense of everybody else". Fiction in the most literal and insidious way imaginable.

Our Modern Barbarism and Its Preconceptions

As long as there exists a widespread presumption of honesty and goodwill on the part of politicians, bureaucrats and the military - i.e., non-productive, monopolistic wielders of coercion - and a widespread presumption of deceit and inconsiderate selfishness on the part of businessmen and entrepreneurs - i.e., non-coercive producers and suppliers of all the goods humankind needs for its survival and development - it cannot be said that we, as a species, have successfully shed our primeval heritage of tribal barbarism. For the time being, the widespread belief that it is the duty of those belonging to the former category to control those belonging to the latter by means of coercive violence and threats thereof is a sobering testimony to the amount of distance that we still need to traverse to get beyond the savage stage.

Quotes on Statist Hypocrisy and Doublethink

How is it possible to sanction, under the law of equal liberty, the confiscation of a man's earnings to pay for protection which he has not sought and does not desire? And, if this is an outrage, what name shall we give to such confiscation when the victim is given, instead of bread, a stone, instead of protection, oppression? To force a man to pay for the violation of his own liberty is indeed an addition of insult to injury.
- Benjamin Tucker, "Address to Unitarian Ministers"

A man who would consider himself a bandit if, pistol in hand, he prevented me from carrying out a transaction that was in conformity with my interests has no scruples in working and voting for a law that replaces his private force with the public force and subjects me, at my own expense, to the same unjust restrictions.
- Frederic Bastiat, "Economic Harmonies"

When plunder becomes a way of life for a group of men in a society, over the course of time they create for themselves a legal system that authorizes it and a moral code that glorifies it.
- Frederic Bastiat, "Economic Sophisms"

They'll all be roving the land looking for chances to make the rich poor, to remedy the irremediable, to succor the unsuccorable, to unscramble the unscrambleable, to dephlogisticate the undephlogisticable. They will all be curing warts by saying words over them, and paying off the national debt with money that no one will have to earn. (...) The winner will be whoever promises the most with the least probability of delivering anything.
- H. L. Mencken, "A Mencken Chrestomathy"

The whole aim of practical politics is to keep the populace alarmed (and hence clamorous to be led to safety) by menacing it with an endless series of hobgoblins, all of them imaginary.
- H. L. Mencken, "In Defense of Women"

The highwayman takes solely upon himself the responsibility, danger, and crime of his own act. He does not pretend that he has any rightful claim to your money, or that he intends to use it for your own benefit. (...) He has not acquired impudence enough to profess to be merely a "protector," and that he takes men's money against their will, merely to enable him to "protect" those infatuated travellers, who feel perfectly able to protect themselves, or do not appreciate his peculiar system of protection. (...) Furthermore, having taken your money, (...) he does not persist in following you on the road, against your will; assuming to be your rightful "sovereign," on account of the "protection" he affords you. He does not keep "protecting" you, by commanding you to bow down and serve him; by requiring you to do this, and forbidding you to do that; by robbing you of more money as often as he finds it for his interest or pleasure to do so; and by branding you as a rebel, a traitor, and an enemy to your country, and shooting you down without mercy, if you dispute his authority, or resist his demands. (...) In short, he does not, in addition to robbing you, attempt to make you either his dupe or his slave.
- Lysander Spooner, "No Treason: The Constitution of No Authority"

If "we are the government," then anything a government does to an individual is not only just and untyrannical but also "voluntary" on the part of the individual concerned. If the government has incurred a huge public debt which must be paid by taxing one group for the benefit of another, this reality of burden is obscured by saying that "we owe it to ourselves"; if the government conscripts a man, or throws him into jail for dissident opinion, then he is "doing it to himself" and, therefore, nothing untoward has occurred. Under this reasoning, any Jews murdered by the Nazi government were not murdered; instead, they must have "committed suicide," since they were the government (which was democratically chosen), and, therefore, anything the government did to them was voluntary on their part.
- Murray Rothbard, "Anatomy of the State"

In brief, the [statist] ideologists must explain that, while theft by one or more persons or groups is bad and criminal, that when the State engages in such acts, it is not theft but the legitimate and even sanctified act called "taxation." The ideologists must explain that murder by one or more persons or groups is bad and must be punished, but that when the State kills it is not murder but an exalted act known as "war" or "repression of internal subversion." They must explain that while kidnapping or slavery is bad and must be outlawed when done by private individuals or groups, that when the State commits such acts it is not kidnapping or slavery but "conscription" – an act necessary to the public weal and even to the requirements of morality itself. The function of the statist ideologists is to weave the false set of Emperor's clothes, to convince the public of a massive double standard: that when the State commits the gravest of high crimes it is really not doing so, but doing something else that is necessary, proper, vital, and even – in former ages – by divine command.
- Murray Rothbard, "The Ethics of Liberty"

We live in a world of curious moral thresholds, where gathering a sufficiently large clientele turns robbery into "provision of social welfare", Ponzi scheming into "provision of social security", and counterfeiting into "provision of financial stability".
- Myself, "Fixing an Upside-Down World"

When the king asked the man what he thought he was doing infesting the sea, the man replied with free-spoken insolence, The same as you infesting the earth. But because I do it with a little ship, I am called a robber; and because you do it with a big fleet, you are called an emperor.
- St. Augustine, "City of God"

Why Do "1-Percenters" Exist?

Provided that there is no political favouritism involved, why should it be considered bad (morally offensive) that in a given nation there exist 400 people who are wealthier than some other 150000000 members of that nation?

It does not seem to be entirely implausible to suggest that the 400 most skillful writers who have ever lived created more literary value that the rest of the people who have ever taken up writing. It does not seem improbable that the 400 most creative inventors or scientists who have ever lived changed the world and our understanding thereof to a greater extent than the rest of the people who have ever dabbled in tinkering or science.

Likewise, it does not appear inconceivable that the 400 most shrewd entrepreneurs living today are responsible for creating more market value (i.e., more useful goods and services) than the rest of the world population, let alone 150000000 members of a single nation. That is how unequal we are, and although it might hurt our misconceived self-esteem to acknowledge this fact, rebelling against it can most plausibly be construed as motivated by a deplorable dog-in-the-manger sentiment.

Of course, in actual practice extreme wealth disproportions almost always come about as a result of political collusion and bureaucratic favouritism. But then the proper course of action is to work towards eliminating the phenomena just mentioned, rather than towards expropriating those who know how to utilize them.

And finally, if one is looking for a truly extreme numerical disproportion in the area of human affairs, how about thinking through the idea of 7 people bureaucratically determining the prices that crucially affect the world economy composed of 7 billion individuals?

True to the Truth, Reasonable as Reason Permits

To the extent that it has turned its back on the pursuit of Truth (yes, capital T), science and scholarship has declared itself as sophistry and idle verbosity. To profess a willingness to search for Truth is not intellectual pomposity, but simply an expression of a belief that thinking beings can advance beyond the condition of pure ignorance, and that science and scholarship are not just weasel words for the ramblings of the particularly loquacious ignoramuses.

Mises and Hayek - Same Origins, Same Initial Environment, Very Different Worldviews

The more I read of Mises and Hayek, the more I become solidly convinced that their visions of the market, social order and economic exchange are fundamentally different.

Mises is an intransigent rationalist, apriorist, logical deductivist, and methodological dualist. Hayek tries to combine soft rationalism with soft empiricism, wed soft apriorism with soft positivism, and displays some implicit sympathy for methodological monism. For Mises the market order is a composition of innumerably many individual, dovetailing conscious plans and designs. For Hayek the market order emerges from the interaction of unplanned, undirected, evolutionary forces. For Mises it is crucial to consciously understand how the market works if it is to be saved from destruction by collectivist demagogues. For Hayek it is crucial to understand that we do not fully understand how the market works if the same task is to be accomplished. For Mises the reason for the impossibility of a rational centrally planned economy is logical, conceptual, and qualitative, independent of the contingencies of skills and technologies at the disposal of the would-be central planners. For Hayek it is empirical, practical, and quantitative, rooted in the communicational and cognitive shortcomings of humanity as it has been up to now and will likely be for the foreseeable future. For Mises any analogies between biology and economics are misleading. For Hayek they are instructive and illuminating. For Mises the collectivist economic doctrines and the central planning mentality are outgrowths of irrationalism. For Hayek they are outgrowths of hyperrationalism. Further differences between the two could be multiplied ad infinitum.

Though in the abovementioned respects I consider myself a Misesian, I deeply respect Hayek's scholarly output and consider him one of the champions of the Austrian School, albeit of a different strand of it than that advanced by Mises. Plus, I remain cautiously optimistic about the prospects for the further cross-fertilization of their respective bodies of thought.

However, for the same reason I would advise anyone interested in studying, developing, and/or promoting the Austrian tradition against speaking of the Mises-Hayek paradigm or the Mises-Hayek approach. As shown above, there is simply no such thing, and there is certainly nothing wrong about it. Quite the opposite - varietas delectat.

A Beast by Any Other Name

The term "corporatism" (or even "crony capitalism") does not seem to capture the essence of the economic system that prevails today in the greater part of the world, especially when it comes to its monetary and financial aspects. Should it then be called banking socialism, banking statism, corporate socialism, corporate statism, financial kleptocracy, financial paternalism, financial socialism, financial statism, monetary kleptocracy, monetary paternalism, monetary socialism, monetary statism, oligarchic socialism, plutocratic socialism, plutocratic statism, private socialism, socialist oligarchy, socialist plutocracy? What pithy, memorable and marketable name would stick and help the unprejudiced see the reality accurately?

A Note on "Radical Subjectivism" and Equilibrium Tendency

Lachmann and Shackle, the so-called "radical subjectivists", claimed that the fact that we live in a "kaleidic" world, where consumer preferences, the supply of consumer and producer goods of various orders, and technological possibilities constantly change, renders the future essentially unpredictable, hence not ruling out as a logical impossibility a scenario in which the majority of entrepreneurs consistently fail to anticipate and meet the demands of the consuming public. In other words, these authors contend, there can be no purely logical argument for the claim that there exists a market tendency towards equilibrium - its existence or non-existence is a matter of historical observation and institutional analysis.

I have the following to say contra this argument: there can be no market without the exchange of consumer goods, from which it follows that there can be no market without the existence of capital goods needed to produce the aforesaid consumer goods. However, even in the most primitive economy the continued existence of capital goods presupposes their necessarily time-consuming assembly and maintenance, which in turn presuppose a requisite, even if minimal, degree of preference stability and correctness of entrepreneurial foresight (otherwise how could the funds needed to create and maintain these capital goods be obtained in the first place?).

I suppose that at this point one might object by suggesting that very primitive capital goods can be created and conserved single-handedly, outside of the nexus of the division of labor. However, to the extent that one fails to utilize these capital goods for the satisfaction of the preferences of one's fellow human beings (i.e., uses them to produce final goods that nobody wants to purchase), they cannot be regarded as goods at all, and, a fortiori, under such conditions we cannot talk about the existence of any market (defined as a nexus of voluntary exchange) in the first place.

To conclude, even though I do not deny that it is not a logical impossibility that the world could be so kaleidic that the purposive agents inhabiting it would fail to engage in any mutually beneficial exchanges, I claim that as soon as we stipulate that some exchanges of this kind do in fact take place (as Lachmann and Shackle do insofar as they refer to the market environment), we need to acknowledge that there is an equilibrium tendency necessarily built into the socioeconomic system within which they occur. In other words, there is certainly nothing logically necessary about the existence of markets (and by the same token competent entrepreneurs), but it is, I contend, a logically necessary truth that any actually existing market displays a tendency towards equilibrium, or else it disintegrates and disappears by turning from a nexus of exchange into that of non-exchange.

Jobs and Mises on Creative Action

Being the richest man in the cemetery doesn’t matter to me. Going to bed at night saying we’ve done something wonderful... that’s what matters to me.

Don't be trapped by dogma - which is living with the results of other people's thinking. Don't let the noise of others' opinions drown out your own inner voice. (...) Your work is going to fill a large part of your life, and the only way to be truly satisfied is to do what you believe is great work.

Here’s to the crazy ones, the misfits, the rebels, the troublemakers, the round pegs in the square holes... the ones who see things differently — they’re not fond of rules... You can quote them, disagree with them, glorify or vilify them, but the only thing you can’t do is ignore them because they change things... they push the human race forward, and while some may see them as the crazy ones, we see genius, because the ones who are crazy enough to think that they can change the world, are the ones who do.
– Steve Jobs

Far above the millions that come and pass away tower the pioneers, the men whose deeds and ideas cut out new paths for mankind. For the pioneering genius to create is the essence of life. To live means for him to create. (...) His incentive is not the desire to bring about a result, but the act of producing it.

The creative genius is at variance with his fellow citizens. As the pioneer of things new and unheard of he is in conflict with their uncritical acceptance of traditional standards and values.

These pioneers and originators of things unheard of do not produce and work in the sense in which these terms are employed in dealing with the affairs of other people. They do not let themselves be influenced by the response their work meets on the part of their contemporaries. They do not wait for encouragement.
- Ludwig von Mises

PS. Contrast the above with the claim that von Mises was a poor student of human nature.

Collected Pearls of Wisdom from the Economic Mainstream

The U.S. government has a technology, called a printing press (or, today, its electronic equivalent), that allows it to produce as many U.S. dollars as it wishes at essentially no cost.
- Ben Shalom Bernanke, 21.11.2002

The Federal Reserve is not currently forecasting a recession.
- Ben Shalom Bernanke, 10.01.2008

Stocks have reached what looks like a permanently high plateau.
- Irving Fisher, 16.10.1929

If the Treasury were to fill old bottles with banknotes, bury them at suitable depths in disused coalmines which are then filled up to the surface with town rubbish, and leave it to private enterprise on well-tried principles of laissez-faire to dig the notes up again, there need be no more unemployment and, with the help of the repercussions, the real income of the community, and its capital wealth also, would probably become a good deal greater than it actually is.
- J. M. Keynes, 1936

[It is] comparatively easy to make capital goods so abundant that the marginal efficiency of capital is zero. (...) There are no intrinsic reasons for the scarcity of capital. [Rather, it is] possible for communal saving through the agency of the State to be maintained at a level where it ceases to be scarce.
- J. M. Keynes, 1936

The notion that the creation of credit by the banking system allows investment to take place to which 'no genuine saving' corresponds (...) is to be explained, I think, by an optical illusion.
- J. M. Keynes, 1936

The market process with its cumbersome tatonnements appears old-fashioned. Indeed, it may be considered as a computing device of the pre-electronic age.
- Oskar Lange, 1967

To fight this recession the Fed needs (...) soaring household spending to offset moribund business investment. And to do that (...) Alan Greenspan needs to create a housing bubble to replace the Nasdaq bubble.
- Paul Krugman, 02.08.2002

So never mind those long lists of reasons for Japan's slump. The answer to the country's immediate problems is simple: PRINT LOTS OF MONEY.
- Paul Krugman, ?

The Soviet economy is proof that, contrary to what many skeptics had earlier believed, a socialist command economy can function and even thrive.
- Paul Samuelson, 1989

Avoid BS. Learn good stuff.

Some Quotes on Mathematical Economics

[Social] sciences are not science in the sense of physical science and cannot attempt to be such without forfeiting their proper nature and function. Insistence on a concretely quantitative economics means the use of statistics of physical magnitudes, whose economic meaning and significance is uncertain and dubious.
- Frank H. Knight

Indeed, the chief point was already seen by those remarkable anticipators of modern economics, the Spanish schoolmen of the 16th century, who emphasized that what they called pretium mathematicum, the mathematical price, depended on so many particular circumstances that it could never be known to man but was known only to God.
- Friedrich von Hayek

[Mathematical economics] gives our results a merely spurious precision. It gives an illusion of knowledge in place of the candid confession of ignorance, vagueness, or uncertainty which is the beginning of wisdom.
- Henry Hazlitt

The most sophisticated fallacy in [neoclassical] economic theory [is] the notion that because certain relationships hold in equilibrium the forced interferences designed to implement these relationships will, in fact, be desirable.
- James Buchanan

I venture to deny (...) the doctrine that Mathematics can be applied to the development of economic truth; (...) unless it can be shown, either that mental feelings admit of being expressed in precise quantitative forms, or, on the other hand, that economic phenomena do not depend upon mental feelings, I am unable to see how this conclusion can be avoided.
- J. E. Cairnes

The mathematical economists disregard the whole theoretical elucidation of the market process and evasively amuse themselves with an auxiliary notion [i.e., equilibrium] employed in its context and devoid of any sense when used outside of this context.
- Ludwig von Mises

Those who think that it would be possible to apply the equations of mathematical economics for making the calculations fail to see that included among the items of which these equations are composed are unknown preference scales belonging to a situation which is unreal and can never be realized in practice.
- Ludwig von Mises

The best readers' guide to the jungle of mathematical economics is to ignore the fancy welter of equations and look for the assumptions underneath. Invariably they are few in number, simple, and wrong.
- Murray Rothbard

We must never let reality be falsified in order to fit the niceties of mathematics.
- Murray Rothbard

Nothing has done more to render modern economic theory a sterile and irrelevant exercise in autoeroticism than its practitioners' obsession with mathematical, general-equilibrium models.
- Robert Higgs

Two Crises of Socialism

The transformation-inducing crisis of 1989-91 in the so-called "Eastern Bloc", brought about by the non-existence of private property rights in factors of production, bureaucratic fixing of prices and wages, and the general subjection of the Soviet-controlled economies to the political goals of the ruling parties rather than the freely determined economic goals of millions of individual consumers and producers, is rightly and almost universally regarded as a crisis of socialism.

The currently ongoing financial crisis, brought about by bureaucratic manipulation of the money supply and interest rates by the monetary politburos known as central banks, securitization of mortgage-backed "junk assets" by government-sponsored enterprises instituted to fulfill the welfare-statist dream of "universal homeownership", economically groundless rating practices of the state-created rating agency cartel, implicit governmental bailout guarantees for the banking sector, and an unprecedented, flagrantly unsustainable accumulation of public debt, is, despite the wishful thinking of socialists of all stripes, the aptly called second crisis of socialism.

Thus, if one is in the mood for pointing fingers of blame, one should choose one's targets carefully and informedly, lest one end up looking very foolish.

A Brief but Obligatory Tribute to Jobs

In a world in which the majority of opinion-forming outlets have been lately spewing forth economic nonsense of the most vulgar kind, including the claims that value destruction brings prosperity, spending and indebtedness drive economic development, and large-scale creation of colored paper tickets or virtual bookkeeping entries can create real wealth, Jobs and Apple were an island of sanity, a reminder that there are no short-cuts to changing the world for the better, and no paths leading to that goal other than the ethos of hard work, advanced specialization and division of labor, long-term investments leading to the accumulation of productive capital, innovative vision, and keen entrepreneurial foresight.

He was the creative genius of our age, so if there are any people who genuinely deserve celebration, he was no doubt one of them.

Bastiatian Thought Experiment No. 2

Imagine a protection racket that successfuly utilizes economies of scale, up to the point where all it requires of certain parts of its extensive clientele is that they offer it unswerving moral support and a promise not to join any effort to rebel against its actions in exchange for a meagre, but constant share of its loot.

Imagine further that this protection racket, in conjunction with other, similar protection rackets, set up an immense apparatus of propaganda, so vast that it is difficult to find a professional sophist who has nothing to do with it and an area of everyday life not suffused with its indoctrinating influence.

In fact, imagine that this apparatus of propaganda becomes so prodigiously successful that the necessity of obedience to the protection rackets that control it attains the popular status of one of the most incontestable and self-evident propositions.

How likely do you think the above scenario is? And, more importantly, how plausible do you think it is to get out of it?

Austrians vs. the Mainstream, Then and Now

Mainstream 16.10.1929: "Stocks have reached what looks like a permanently high plateau." - Irving Fisher, celebrated neoclassical economist

Austrians 02.1929: "The boom will collapse within a few months." - Friedrich von Hayek, Austrian Institute of Economic Research

Mainstream 20.10.2005: "House prices have risen by nearly 25 percent over the past two years. Although speculative activity has increased in some areas, at a national level these price increases largely reflect strong economic fundamentals, including robust growth in jobs and incomes, low mortgage rates, steady rates of household formation, and factors that limit the expansion of housing supply in some areas." - Ben Shalom Bernanke, future FED chairman

Austrians 06.04.2004: "Higher price inflation should not have been a surprise given that the Fed has increased the money supply by 25% during the period 2001–2003. (...) Given the government's encouragement of lax lending practices, home prices could crash, bankruptcies would increase, and financial companies, including the government-sponsored mortgage companies, might require another taxpayer bailout." - Mark Thornton, Mises Institute

Avoid BS. Learn good stuff.

Some Quotes on Greed, Self-Interest, Profit-Making, etc.

It is not from the benevolence of the butcher, the brewer, or the baker, that we expect our dinner, but from their regard to their own self-interest. We address ourselves, not to their humanity but to their self-love, and never talk to them of our own neccessities but of their advantages.
- Adam Smith

You seek escape from pain. We seek the achievement of happiness. You exist for the sake of avoiding punishment. We exist for the sake of earning rewards. Threats will not make us function; fear is not our incentive. It is not death we wish to avoid, but life that we wish to live.
- Ayn Rand

Blaming financial crises on greed is like blaming airplane crashes on gravity.
- Author uncertain

"Need" now means wanting someone else's money. "Greed" means wanting to keep your own. "Compassion" is when a politician arranges the transfer.
– Joseph Sobran

There would not be any profits but for the eagerness of the public to acquire the merchandise offered for sale by the successful entrepreneur, but the same people who scramble for these articles vilify the businessman and call his profit ill-got.
- Ludwig von Mises

Self-interest is (...) whatever it is that interests the participants, whatever they value, whatever goals they pursue. The scientist seeking to advance the frontiers of his discipline, the missionary seeking to convert infidels to the true faith, the philanthropist seeking to bring comfort to the needy – all are pursuing their interests, as they see them, as they judge them by their own values.
– Milton Friedman

Greed will continue until the Garden of Eden arrives, when everything is superabundant, and we don’t have to worry about economics at all. We haven’t of course reached that point yet; we haven’t reached the point where everybody is burning his salary increases, or salary checks in general.
— Murray N. Rothbard

The valuable is what produces profit, whether it be small or great, and the valueless produces no profit. (...) Hence it is not right to reproach anybody with being a lover of profit: for he who makes this reproach is actually a lover of profit himself.
- Socrates

I have never understood why it is "greed" to want to keep the money you have earned but not greed to want to take somebody else’s money.
- Thomas Sowell

To thine own self be true, and it must follow, as the night the day, thou canst not then be false to any man.
- William Shakespeare

The Seven Deadly Sins (of Welfare Statism and Corporate Keynesianism)

1. Lust - a relentless pursuit of the aphrodisiac of power over the property of others.

2. Gluttony - overconsumption driven by easy money and deficit spending.

3. Greed - inflationary redistribution of wealth from the politically unconnected to the politically connected.

4. Sloth - the attitude of someone reared on the conviction that one can forever get something for nothing.

5. Wrath - anger stemming from realizing that one can no longer get something for nothing.

6. Envy - the desire to lay hands on the property of others, even though, or perhaps especially because, one did nothing to deserve its acquisition.

7. Pride - the conviction that one can centrally plan the economy, even if only on the macro level.

Ignore the Good Book's warning at your own peril.

Bastiatian Thought Experiment

Imagine a world in which 99.9% of people either actively profess or passively believe in the legitimacy of the idea that everyone is entitled to live at the expense of everyone else and can secure such entitlement by means of coercive exaction. Now ask yourself a question: how would such a world look like and how would it differ from our world?

The Broken Window Fallacy vs. The Entrepreneurial Discovery Process

"On the anniversary of September 11, Inc.com reflects on innovations that emerged out of the country’s most tragic event". I'm in two minds as to whether the tone of this article qualifies it as promoting the broken window fallacy or simply stating the plain old truth that a clear identification of a problem (and the attendant consumer wants) spurs entrepreneurial discovery. Let everyone judge the matter for themselves.

In any event, I think it is worthwhile in this context to underscore the significance of keeping in mind the essential difference between the claim that a catastrophe that brings us to the point -1 is actually a blessing in disguise, capable of subsequently hoisting us to the point +1 (which is sheer insanity), and the claim that such a catastrophe incentivizes entrepreneurs to come up with solutions capable of returning us to the point 0 (which is a basic insight about the nature of the market process). Without being absolutely clear about the above distinction, we might encounter difficulties separating important truths from pernicious falsehoods.

A Very Short Note on Rights, Privileges, Non-Aggression, and Charity

What distinguishes a (universal) right from a privilege is that there is nothing logically inconsistent about everyone exercising their right simultaneously, but an attempt on the part of one group to exercise their privilege logically prevents some other group from doing the same, since then the latter group is required to satisfy the privilege claims of the former. Think of the right to physical inviolability and inviolability of property as falling into the first category, and the "right" to health, job or education as falling into the second.

Also notice that the above implies that the "right to charity" is a logical howler, which is perfectly consistent with our intuitive understanding of engaging in charity as a morally praiseworthy activity, and our intuitive (though unfortunately not too often followed) understanding of non-aggression as a basic precondition of human cooperation, a precondition whose observance gives one no particular moral credit.

Fixing an Upside-Down World

It would likely smack of excessive optimism to suggest that there was ever a time when dangerous sophisms, destructive half-truths, and self-serving biases held no sway over the public mind. And yet, it might plausibly be suggested that, due to the harsh lessons of the previous century and the widespread availability of modern information-gathering technologies, today’s societies are perhaps as well equipped to counter their influence as they have never been before. However, one distinct set of essentially age-old, though contemporarily repackaged fallacies is still very much with us, and – such is their perverse nature – their popularity keeps feeding on the calamities that they themselves continue to bring.

They are the fallacies rooted in the denial of the existence of the logical structure of human action, and the consequent negation of economic laws. They are the sophisms that lead people to believe that with sufficient determination and coercive power, one can eliminate the constraints of scarcity. They are the supposed panacea eagerly peddled by the representatives of politically connected special interest groups, whose purported effects they often refer to as "paradoxically salutary" or "counterintuitively beneficial". Taken together, they constitute a vision of an upside-down world, whose inhabitants are expected to believe, among other things:

1. That the only sure way of protecting oneself against violence, aggression and coercion is to help institute and continually support a vast, monopolistic apparatus of institutionalized violence, aggression and coercion, whose representatives do not own any of the said entity’s assets, and yet arrogate to themselves the right to expropriate any private property owner for the purposes whose utility it is up to them to appraise.

2. That the free market economy, whose participants – in order to prosper – have to supply one another with productive goods and services, as well as bear the full financial responsibility for the potential failures of their actions, can survive only when subjected to the regulation of a monopolistic group of non-producers, who can always shift the costs of their failures onto the shoulders of producers.

3. That an institution which coercively imposes its protective services on others, unilaterally determines their price and forcibly excludes all competition in this area will not attempt to benefit from initiating conflicts or letting them develop rather them resolving them or preventing their occurrence, and that ceding the task of maintaining justice onto such an entity will not lead to it continually perverting justice in its favor.

4. That economic development is primarily caused not by the processes which allow for and enhance value productivity – such as extension and intensification of the division of labor, investment in more roundabout production processes, and saving, which provides funds for such investment – but by the processes which drive value destruction, i.e., spending, consumption, and massive indebtedness.

5. That printing large quantities of colored paper tickets or creating large numbers of virtual bookkeeping entries can, in all seriousness, not only reverse the effects of major financial downturns, caused by massive squandering of real, scarce assets, but also increase the amount of such assets, and thus the level of real social wealth, during normal times.

6. That siphoning funds from the free market, i.e., that sector of social relations which is the sum total of mutually beneficial interpersonal transactions, guided by price signals and disciplined by the threat of incurring losses, and transferring them to the state apparatus and its clientele, i.e., that sector of social relations which is insulated from the profit and loss system and beneficial only to the transferees, can not only avoid plunging the economy into the quagmire of parasitic attitudes, calculational chaos and prolonged investment uncertainty, but can actually stimulate it into prosperity.

7. That falling prices in a recession, instead of helping to restore the environment conducive to sound economic calculation, restructure the bankrupt firms, and generally ease the burden of readjustment, will actually further hurt the economy and thus need to be propped up by inflationary measures.

8. That disasters, catastrophes, and cataclysms of all sorts, be it natural or man-made, far from being the destructive and crippling forces they so obviously appear to be, are in fact blessings in disguise, capable of lifting failing economies back into good times.

9. That, to paraphrase a prominent "libertarian extremist", there is nothing fishy, let alone straightforwardly contradictory and logically grotesque, about "the head of the world's most powerful government bureaucracy, one that is involved in a full-time counterfeiting operation to sustain monopolistic financial cartels, and the world’s most powerful central planner, who sets the price of money worldwide, proclaiming the glories of capitalism".

10. That we live in a world of curious moral thresholds, where gathering a sufficiently large clientele turns robbery into "provision of social welfare", Ponzi scheming into "provision of social security", and counterfeiting into "provision of financial stability".

Allow me to refrain from commenting further on any of the above pearls of received wisdom, except for making one thymological observation: just as the deflationary effect of productivity growth can offset, and thus conceal the inflationary effect of manipulating interest rates via fiat money creation, an unprecedented advancement in natural sciences, technology and material welfare can divert one's attention from an abysmal retrogression in understanding the logical reality of human action, the kind of retrogression that plunged the 20th century into totalitarian barbarism and can certainly do likewise with the 21th.

What remains is to quote the ever prophetic words of a great man: "No one can find a safe way out for himself if society is sweeping towards destruction. Therefore everyone, in his own interests, must thrust himself vigorously into the intellectual battle. None can stand aside with unconcern; the interests of everyone hang on the result." This task might be easier today than ever before. There is the Internet and there is a growing distrust for the kind of "knowledge" offered by coercion-wielders. Thus, let us not miss the opportunity to make logic and commonsense the only game in town again.

[Reprinted from LewRockwell.com]

Monetarna wojna państwa z rynkiem

W świetle trwającego kryzysu gospodarki amerykańskiej i rozwijającej się monetarnej „tragedii wspólnoty” strefy euro, niezaskakująca była decyzja inwestorów, by uciec do bezpiecznej przystani oferowanej przez szwajcarskiego franka. Wynikłe z tej decyzji umocnienie się szwajcarskiej waluty nie tylko dało inwestorom (przynajmniej chwilowe) wytchnienie od „reżimowej niepewności” wytworzonej przez światowe rządy i ich banki centralne, ale też zwiększyło siłę nabywczą (a więc i stan posiadania) wszystkich właścicieli franka, zwłaszcza osób o stałym dochodzie, takich jak emeryci, nauczyciele czy pracownicy najemni.

Wieści, które niedługo potem obiegły media finansowe, zawierały podręcznikową niemal wyliczankę wszystkich dogmatów współczesnego inflacyjnego merkantylizmu i zalecanych przez tę doktrynę „naprawczych środków”. Oto mający stanowić siłę napędową szwajcarskiej gospodarki eksporterzy, przy cichym, lecz gorącym wsparciu posiadaczy kredytów we frankach, wystosowali żądanie pod adresem centralnych planistów lokalnego systemu monetarnego, aby ci natychmiast podjęli kroki mające na celu osłabienie szwajcarskiej waluty. W odpowiedzi bank centralny ochoczo spełnił ich roszczenie, zalewając rynek świeżo wytworzonymi pieniędzmi i grożąc, że w razie dalszych prób „gry na zwyżkę” franka ucieknie się on do „rozwiązań” takich jak wprowadzenie ujemnych stóp procentowych od depozytów rezydentów i czasowe usztywnienie kursu franka i euro. W parze z tymi deklaracjami prędko poszły stwierdzenia medialnych rezonerów, że oto ponownie widzimy jak istotną rolę w poskramianiu rządzących giełdą „zwierzęcych instynktów” odgrywa finansowa biurokracja.

W kontekście tego rodzaju oświadczeń przedstawiciele wygłaszających je środowisk rzadko zadają sobie pytanie, dlaczego decyzje wąskiej grupy urzędników rozporządzających pozarynkowym, przemocowym monopolem mają mieć pierwszeństwo nad decyzjami ogółu suwerennych konsumentów, producentów i przedsiębiorców, których wypadkową są w reżimie swobodnie fluktuujących walut narodowych ich kursowe relacje. Rzadko też pojawia się w tym kontekście analiza (nawet polemiczna) wniosku Ludwiga von Misesa, iż każda siłowa ingerencja podmiotów politycznych we wzmiankowane wyżej rynkowe decyzje jest w sposób logicznie konieczny oderwana od systemu zysków i strat, a więc z gospodarczego punktu widzenia wykonywana po omacku, kierowana wyłącznie bieżącymi politycznymi nastrojami. To samo tyczy się wniosku Friedricha von Hayeka, zgodnie z którym podobne ingerencje zaburzają swobodny przepływ informacji przekazywanych przez sygnały cenowe, niezbędne do sprawnego funkcjonowania rynków, w tym także, a może przede wszystkim, rynków finansowych.

Dla formalności trzeba tu też wspomnieć o równie nieczęsto przywoływanej w komentarzach głównonurtowych środowisk konstatacji Frédérica Bastiata, iż polityczne interwencje – mówiąc współczesnym językiem – „instytucjonalizują pokusę nadużycia”, a więc nie tylko poprawiają sytuację grup nierozważnych i krótkowzrocznych (w tym przypadku frankowych kredytobiorców, jak również części liczących na tani zysk szwajcarskich eksporterów) kosztem reszty społeczeństwa, ale też zachęcają te grupy do podejmowania podobnie lekkomyślnych działań w przyszłości. Wymowne jest wreszcie niezadawanie przez rzeczone środowiska naturalnego, zdawałoby się, w tym temacie pytania, najpełniej zbadanego przed Szkołę Wyboru Publicznego, czy rzekomym „zwierzęcym instynktom” łatwiej ulegają ryzykujący swą fortunę przedsiębiorcy, czy może mogący obciążyć innych kosztami swoich błędów i porażek biurokraci.

Bo gdyby skupić się na tych i im podobnych kwestiach, mogłoby się okazać, że zjawiska takie, jak urzędowe dekretowanie obowiązującego na danym obszarze środka płatniczego, centralne sterowanie stopami procentowymi i podażą pieniądza, oraz wykupywanie bankrutujących rządów i ich klienteli kosztem produktywnych sektorów gospodarki, nie tylko nie mają nic wspólnego z zasadami wolnego rynku, ale też coraz bardziej pogrążają tenże rynek w grzęzawisku inwestycyjnej niepewności, roszczeniowej mentalności i regulacyjnego zniewolenia. Wyartykułowawszy jasno i jednoznacznie podobne wnioski, można by poważnie rozważyć powyższych zjawisk eliminację.

Zamiast tego coraz śmielsze stają się wysuwane przez polityków, a z dawna przewidziane w ramach czarnych scenariuszy przez przezornych komentatorów propozycje, takie jak wprowadzenie na obszarze całej Unii Europejskiej niesławnego podatku Tobina, czasowe zakazy dokonywania krótkiej sprzedaży, oraz powołanie „europejskiego rządu gospodarczego”, a więc dokonanie kolejnego kroku w kierunku fiskalnej centralizacji i etatyzacji już i tak bardzo zaawansowanej na tej drodze Europy. Podobne reakcje wpisują się znakomicie w opisany przez von Misesa proces, w ramach którego podmioty polityczne najpierw powodują problemy gospodarcze poprzez swoje przemocowe ingerencje w swobodne działanie rynku, potem zaś – celem „rozwiązania” tych problemów – jeszcze bardziej owe ingerencje intensyfikują, czego skutkiem jest jeszcze większa intensyfikacja wynikających z nich kłopotów. I nawet gdy w najgłębszej fazie wywołanego w ten sposób kryzysu biurokratyczna machina interwencyjna pada i kurczy się pod ciężarem swoich zobowiązań finansowych, jej rozmiar nigdy nie cofa się do poziomu przedkryzysowego, które to zjawisko historyk gospodarczy Robert Higgs określił jako „efekt zapadki”.

Istnienie powyższych procesów nie ma jednak w sobie nic z logicznej konieczności. Jak dobitnie przekonywał Étienne de La Boétie, urzędnicza i polityczna samowola bierze się w pierwszej kolejności z posłuszeństwa tych, którzy jej ulegają, choćby stanowili oni przeważającą większość. Jeśli tylko owa większość zrozumie, że solidny pieniądz to krwiobieg wolnej i dostatniej gospodarki, zrozumie ona również, że tyczące się go decyzje nie powinny pochodzić od podmiotów nie będących jej częścią. A zrozumiawszy, podejmie działania mające na celu odzyskanie stosownych kompetencji.

24 sierpnia 2011

Something Worth Committing Oneself To

I have just learned that there is apparently a dangerous storm headed in the direction of New Jersey, New York and southern New England. This, of course, worries me, and I wish all the inhabitants of the endangered regions that no harm comes to them. However, what worries me even more is that if, unfortunately, the storm does cause some damage, numerous individuals proclaimed as the finest contemporary minds by the representatives of today's coercive power structures will likely announce that the seeming catastrophe is actually a blessing in disguise, capable of stimulating a failing economy back into prosperity.

If any of my readers would not regard such an announcement as a display of vulgar nonsense, let me just refer him or her to two names: Bastiat and Hazlitt. For the rest, a further observation: just as the deflationary effect of productivity growth can offset, and thus conceal the inflationary effect of manipulating interest rates via fiat money creation, an unprecedented advancement in natural sciences, technology and material welfare can divert one's attention from an abysmal retrogression in understanding the logical reality of human action, the kind of retrogression that plunged the 20th century into totalitarian barbarism and can certainly do likewise with the 21th.

What remains is to quote the ever prophetic words of the man: "No one can find a safe way out for himself if society is sweeping towards destruction. Therefore everyone, in his own interests, must thrust himself vigorously into the intellectual battle. None can stand aside with unconcern; the interests of everyone hang on the result." This task might be easier today than ever before. There is the Internet and there is a growing distrust for the kind of "knowledge" offered by coercion-wielders. Thus, let us not miss the opportunity to make logic and commonsense the only game in town again.

Ideas Good and Bad: A Subjective Listing

If I were to name what I consider to be the ten most destructive and pernicious doctrines ever conceived that still retain various degrees of popularity, those would make the list (roughly in order of malignancy): Marxism, Keynesianism, welfare statism, coercive democratism, nationalism, militarism, postmodernism, positivism, scientism, anti-religionism. I am quite convinced that ridding the world of their influence (which could happen only as a result of their voluntary, conscious rejection) would make it an unprecedentedly humane and civilized place.

Fortunately, there are also what I consider as salutary and beneficial counterparts of the abovementioned malignant forces, among which I would single out the following ten: classical liberalism/libertarianism, rationalism, individualism, causal realism, marginalism, non-interventionism, Christianity, scholasticism, secessionism, abolitionism.

I would contend that the progress or regress of human civilization depends on which of these sets of ideas prevails. For the time being, I remain cautiously optimistic about the matter.

London Riots No Surprise

Combine decades of promoting welfare parasitism, institutionalized indolence of the statist police, victim-disarming gun control legislation, and the widespread advocacy of the attitude of disrespect for property rights, businesspeople, and entrepreneurs by the mainstream media and educational establishment, and what you get is a social time bomb waiting to explode. Try to delay the explosion while preserving the explosive elements, and the eventual blast gets all the more deadly.

Europrognoza sprzed trzech lat

W świetle np. tego zachęcam do wejścia tu (audycja w Trójce z 16 września 2008) i posłuchanie fragmentu od 7:50 do 9:16. Tyle w ramach mojego wkładu medialnego w austriackie przewidywanie przyszłości.

Let Aggressors Have All The Guns

It is only a matter of time until politicians of all stripes start using the recent attacks in Norway as a pretext for clamoring for an even more thoroughgoing coercive disarmament of the societies of the world. Let us leave aside the standard question that suggests itself in this context, namely, whether we should be more afraid of the so-called "private criminals" or of the institutional monopolies of violence, entities responsible for some 200 million civilian deaths in the 20th century alone. Let us ask a simpler question: how many of the victims of the Norwegian killer would still be alive if any of them (let alone many of them) were equipped with a gun?

The Machiavellian Dictionary

The following list illustrates the curious phenomenon of a single concept assuming different verbal forms depending on the context to which it is applied - in this case that of the private sphere on the one hand and the state sphere on the other hand.


Private realm | State realm
---------------------------------
Anarchy | International relations
Animal spirits | Rational policy-making
Assault | Intervention
Blackmail | Deterrence
Coercive monopoly | Exclusive authority
Collusion | Bipartisanship
Consumerism | Fiscal activism
Counterfeiting of money | Liquidity provision
Cronyism | Public–private partnership
Debasement of money | Quantitative easing
Dissipation of assets | National debt default
Envious resentment | Passion for social justice
Expropriation | Eminent domain
Favouritism | Affirmative action
Fencing | Redistribution
Financial fraud | Creative accounting
Financial prudence | Choking aggregate demand
Frugality | Austerity
Gang war | Politics
Herding | Collective action
Hidden unemployment | Public works
Indoctrination | Public education
Intimidation | Reprimand
Kidnapping | Conscription
Murder | Death penalty
Mob law | Positive legislation
Mob rule | Democracy
Molestation | Security control
Monopolization | Coalition building
Money laundering | Foreign aid
Obstruction | Regulation
Parasite | Benefit recipient
Pillage brokering | Political campaigning
Ponzi scheme | Social security
Profit-seeking | Public service
Profligacy | Stimulus spending
Protection racket | National defense
Robber baron | Party donor
Ruthlessness | Resoluteness
Scam artist | Politician
Selfish desire | Public necessity
Self-partiality | Judicial independence
Self-serving rationalization | Public interest
Slavery | Political obligation
Special privilege | Protection
Stockholm syndrome | Civil allegiance
Terrorist organization | Intelligence agency
Theft | Taxation
Transgression | Emergency measure
Venality | Pragmatism

An Analogy for Consideration

If the prevalence of trashy literature and music is to be an indicator of the fact that there is an inverse relationship between the popularity of a given cultural product and its objective aesthetic value, then what should the popularity of Keynesianism in economics, postmodernism in philosophy, and "political correctness" in academia in general tell us regarding the objective intellectual value of these "scholarly products"?

Three Popular Expressions I Would Recommend Not Using

Price mechanism - This phrase suggests that the uniform, monetary scale of exchange values expressible in cardinal terms, to which all goods and services can be reduced and which allows for determining the extent to which any given entrepreneur acts in line with consumer sovereignty, is not the outcome of the totality of voluntary choices made by the totality of people wishing to satisfy their wants in a cooperative, contractual manner, but the result of some automatic, deterministically or probabilistically predictable movements and reactions, which can be mechanically constructed or corrected and "scientifically" improved. "Price system" seems to me to be the preferred replacement here.

The game of supply and demand - The word "game" is much abused in the context of discussing market interactions, while being completely inapplicable to it. The everlasting entrepreneurial effort to satisfy consumer wants is no game. "One cannot play speculation and investment. The speculators and investors expose their own wealth, their own destiny. This fact makes them responsible to the consumers, the ultimate bosses of the capitalist economy. If one relieves them of this responsibility, one deprives them of their very character." (Human Action, p. 705)

Spontaneous order - This is probably the most controversial position on this short list. However, I believe that the way in which Hayek imported the term in question from the biological context and used it in his writings generated a fair share of unnecessary confusion. To be more specific, it is suggestive of the notion that the social division of labor, the progressive accumulation of capital, the price system, the legal system protecting property rights, etc., are results of blind, undirected, undesigned evolutionary processes, from which the defining elements of human action are wholly expurgated (I do not claim that this is consistent with Hayek's own thinking on the topic, but this seems to me to be the usual interpretation of it). And yet, while these phenomena are certainly undesigned on the macro level, it cannot be overstressed that on the micro level they are outcomes of the dynamic interaction of innumerably many individual plans and designs of the totality of market participants. Thus, I would recommend dropping the phrase "spontaneous order" in favor of Menger's "organic order" ("organic" as in "of or characterized by the coordination of integral parts").

Coase as a Proto-Dehomogenizer?

"Quite apart from the malallocations which are the result of political pressures, an administrative agency which attempts to perform the function normally carried out by the pricing mechanism operates under two handicaps. First of all, it lacks the precise monetary measure of benefit and cost provided by the market. Second, it cannot, by the nature of things, be in possession of all the relevant information possessed by the managers of every business which uses or might use radio frequencies, to say nothing of the preferences of consumers for the various goods and services in the production of which radio frequencies could be used." - R. H. Coase, The Federal Communications Commission, 2 J LAW & ECON 1 (1959), p. 18.

The title of this post is of course tongue-in-cheek, but it is still interesting to come across what seems to be a prominent Chicagoan's appreciation of the fact that Mises's and Hayek's arguments against central planning are complementary, but different (not to mention the fact that they are both clearly distinguished from the public-choice-style agency problems).

The Full Catastrophe (Empirical Q.E.D.)

This piece of news concerning the latest Greek protests against austerity measures provides a perfect illustration of my previous post. Heavily redistributionist statism, additionally fuelled by the creation of the "monetary commons" of the Eurozone, unsurprisingly degenerated into a war of all against all for government handouts. However, since every action has its opportunity cost, engaging one's time in the use of political means necessitates not engaging one's time in the use of economic means - in other words, the pursuit of redistributionist parasitism necessarily comes at the cost of abandoning economic production.

This, in turn, leads to the emergence of an inevitably unsustainable system of social relations, where instead of producing scarce goods for others, everybody tries to free ride on someone else's productive activities. Furthermore, since among the participants of such systems there are none who are without blame with respect to sustaining and nurturing them, when the unavoidable conflict finally takes a violent turn, the violence is expectedly directed at the nexus of the ongoing mutual parasitism, at Bastiat's "great fiction" - the state.

Like Rothbard, I am inclined to think that in such scenarios bankruptcy might actually be the most healthy outcome, capable of ultimately exposing the sustainability of redistributive statism for what it is - a dangerous fiction. The alternative - prolonged and even more intense draining of the monetary commons of the Euroland - can only further reinforce, solidify and possibly institutionalize the financial moral hazard, not only among the current near bankrupts, but also, and perhaps even more importantly, among those heading the same way, and those who, given proper incentives, might happily join in.

PS. The link at the beginning of this post (which is very typical in this regard) mentions the most violent among the protesters against governmental retrenchment as "anarchists". Could one think of a better proof of living in an Orwellian world?

Hobbesianism Turned on Its Head

The Hobbesian story can be summarized in the following equation: no territorial monopoly of force = nasty and brutish war of all against all in the territory in question. The problems with this assertion are too numerous and well-known to bear repetition here. However, I believe that a somewhat underappreciated point is that Hobbesianism is not only problematic in the sense that the above implication is generally dubious, but also, and perhaps most notably, in the sense that it is not its left-hand side, but its negation, that can be plausibly claimed to imply its right-hand side.

It is a relatively uncontroversial contention that monopolies of force can survive only for as long as their subjects ("citizens") obey them. And continued obedience cannot be treated as a given - any large-scale collective action problem is, admittedly, very difficult, but not impossible to overcome. Hence, it is practically necessary for the institutions in question to corrupt their subjects with promises of handouts, thus turning them into (at least semi-voluntary) clients. But since monopolies of force generate their revenues exclusively through coercive expropriation, they can satisfy their specific clients exclusively by expropriating their other clients (or those of their subjects who resist being clientelized), the result being that every member of "governmental" clienteles tries to live at the expense of every other such member. Admittedly, the scope of this "soft" war of all against all varies with the type of political regime (in a feudal system it may be largely restricted to the landowning classes, whereas in modern day social democracies it is virtually all-encompassing), but the conflict in question is nonetheless the defining feature of every form of statism.

Thus, it turns out that not only is the Hobbesian story highly implausible, but also that implementing the Hobbesian recipe for peace generates the very problem that it was supposed to counter. In other words, Bastiat ("the state is the great fictitious entity by which everyone seeks to live at the expense of everyone else") turns Hobbes on his head.

An Asymmetry Between Rothbard's Treatment of Positive and Negative Externalities

According to Rothbard, a positive externality is an economically unoperationalizable term, because by definition there can be no demonstrated market demand for the goods alleged to exhibit such externalities. However, he does concede that there exists a perfectly meaningful economic definition of negative externalities - i.e., the effects of transactions between A and B which physically interfere with the property rights of C. How can this conceptual asymmetry be explained? In my view, two things have to be taken into account in order to answer this question.

First, it has to be recalled that non-action with respect to someone else's assets that are alleged to create positive spillover effects can be given a number of equally plausible though mutually exclusive psychological interpretations (free-rider's enjoyment, indifference, dislike, etc.), but only one praxeological interpretation (a preference for non-payment over payment for the ostensible "good" under consideration). Likewise, non-action with respect to one's own assets can be psychologically interpreted in many different ways, but only one explanation makes praxeological sense in this context - namely, a preference for keeping the assets in question over trading them for something else, giving them away or disposing of them in any other manner.

Hence, it becomes visible that an action (payment or other form of voluntary acceptance) is required on the part of the putative beneficiary of a positive externality to prove that he is in fact one, but no action is required on the part of someone whose property is uninvitedly interfered with to classify any such interference as a negative externality. This, as I see it, is because the benefits derived from keeping one's property assets can be traced back to the preceding action of acquiring them (via a regression theorem of social interactions), but the benefits of being affected by positive externalities can be traced back to none of the preceding actions of the ostensible beneficiaries.

Robust Political Economy and the Question of Motivations

Boettke, Leeson and Subrick (Boettke and Leeson 2004; Leeson and Subrick 2006) describe institutional robustness as the ability of a given system of social organization to stand up to the test of the so-called “hard cases,” i.e., hypothetical scenarios under which the ideal assumptions concerning, e.g., information and motivation possessed by the members of a given society are relaxed. In this paper I employ the methodology used by these authors in order to undermine their contention that the best-case version of socialism is based on benevolence and the worst-case version of liberalism is grounded in selfishness. My argument contends that the pursuance of self-interest is a beneficial and robustness-enhancing force in both of these systems. Moreover, I delineate several dimensions of motivation other than the one associated with the spectrum of benevolence and selfishness, and suggest that their relationship with the question of institutional robustness is worthy of further exploration. Finally, I endeavor to show that with regard to each of these dimensions worst-case liberalism, unlike best-case socialism, proves stable and robust.

[Read More]

Czy upaństwowiona edukacja z definicji nie zapewnia rynkowych kwalifikacji?

Moja pogadanka na temat jak w tytule (plus późniejsza dyskusja), przedstawiona 16 maja na spotkaniu wrocławskiego Klubu Austriackiej Szkoły Ekonomii. Zachęcam do pozostawania na bieżąco z działalnością tego i innych klubów.

Kryzys a systemy emerytalne

Lekcja, jakiej udziela nam kryzys finansowy ostatnich kilku lat, jest zasadniczo powtórką z materiału od dawna już dostępnego, lecz w znacznej mierze nieszczęśliwie zlekceważonego bądź zapomnianego. Myślę tu oczywiście o materiale opartym na dorobku wczesnodwudziestowiecznych przedstawicieli Szkoły Austriackiej – materiale wykazującym, że jeśli ceny mają być skutecznym drogowskazem dla działań producentów, konsumentów i przedsiębiorców, muszą być one swobodnie kształtującymi się na rynku stosunkami wymiany. Innymi słowy, jak długo ich powstawanie nie jest wynikiem bezustannego stykania i ścierania się ze sobą indywidualnych skal preferencji uczestników rynku, tak długo nie są one w stanie służyć rachunkowi ekonomicznemu oraz szybkiemu komunikowaniu stosownych informacji, a w rezultacie racjonalnemu wykorzystywaniu zasobów gospodarczych.

Mogłoby się wydawać, że powyższa lekcja została ostatecznie przyswojona przez społeczeństwa świata z chwilą upadku gospodarek centralnie planowanych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Jeśli jednak zwróci się uwagę na skalę wciąż obecnego (i nierzadko rosnącego) w wielu częściach globu biurokratycznego interwencjonizmu, okazuje się, że finansowe załamania i recesje wciąż zmuszone są do udzielania nam bolesnych nauk.

Ostatnimi laty nauki te zaczęły wskazywać szczególnie wyraźnie na rolę stopy procentowej jako ceny koordynującej czasowy wymiar produkcji. Tam, gdzie stopa procentowa wynika ze swobodnych decyzji uczestników rynku, odzwierciedla ona stosunek ich skłonności do konsumpcji i skłonności do oszczędzania, tym samym instruując przedsiębiorców co do tego, jak długotrwałych i kapitałochłonnych inwestycji powinni oni dokonywać. Tam, gdzie jest ona rezultatem manipulacji dokonywanych przez centralne instytucje finansowe, wysyła ona przedsiębiorcom błędne sygnały, wiodące do inwestycji niewłaściwych z punktu widzenia potrzeb konsumentów. Biorąc pod uwagę, iż ostatnie lata były świadkiem licznych tego rodzaju manipulacji, podejmowanych głównie przez bank centralny Stanów Zjednoczonych, ich skutki nie powinny budzić zaskoczenia.

Powyższe uwagi znajdują bardzo konkretne zastosowanie do kwestii tego, jaki kształt powinien przybrać skuteczny i stabilny system emerytalny. Patrząc przez ich pryzmat widać na przykład, że wysokość składek płaconych w systemie repartycyjnym nie może być traktowana jako cena za przyszłe świadczenia emerytalne. Jest tak dlatego, ponieważ system repartycyjny można niejako uznać za patrzący wstecz – wypłacane świadczenia, a więc ten jego element, który zachowuje związek z aktualnym układem cen na rynku (poprzez indeksację o wartość funduszu płac), stanowi wynagrodzenie nie dla bieżących płatników, ale dla tych, którzy byli płatnikami przy układzie cen zupełnie innym i z punktu widzenia rachunku ekonomicznego całkowicie już nieistotnym.

Innymi słowy, składki bieżących płatników, a więc ten element systemu, którego odniesienie do aktualnej konfiguracji cen rynkowych jest niezbędne, aby jego wysokość nie była wyłącznie wynikiem urzędniczej arbitralności, jest właśnie z definicji od tychże cen oderwany z uwagi na czasowe opóźnienie stanowiące rdzeń domniemanej „umowy międzypokoleniowej”.

System kapitałowy, oparty na inwestycyjnym pomnażaniu środków zgromadzonych na indywidualnych kontach emerytalnych, wykazuje tu przewagę nad wariantem repartycyjnym w takim stopniu, w jakim celem zarządców OFE jest kierowanie się rachunkiem zysków i strat, co jest możliwe z uwagi na ich bieżące uczestnictwo w procesie swobodnego kształtowania się cen rynkowych. Jak wszyscy przedsiębiorcy, są oni zatem w stanie wykorzystać aktualne sygnały cenowe po to, by na ich bazie dokonać przewidywania cen przyszłych, odzwierciedlających przyszłe potrzeby konsumentów, a tym samym podjąć potencjalnie trafne decyzje inwestycyjne. Ostatni kryzys finansowy ilustruje więc jednoznacznie, że jedynie kapitałowe systemy emerytalne mogą czynić użytek z tego kluczowego dla sprawnego funkcjonowania rynku narzędzia, próby manipulacji którym ów kryzys wywołały.

Na koniec trzeba jednak dodać, iż wyżej opisana przewaga systemów kapitałowych w dużej mierze przestaje nią być z chwilą pozbawienia przyszłego konsumenta świadczeń emerytalnych suwerenności w wyborze lub odrzuceniu oferty dowolnej instytucji pragnącej inwestować jego środki. Bezpośrednim skutkiem przywrócenia tego rodzaju suwerenności byłoby, rzecz jasna, zniesienie wszelkich barier w zakresie świadczenia usług dostarczanych obecnie przez OFE. Tylko wówczas mogłaby zaistnieć struktura pobudek wymuszająca odpowiedzialność decyzji podejmowanych zarówno przez przyszłych emerytów, jak i przez powierników ich oszczędności. Podsumowując, drugi filar będzie w stanie wykorzystać przewagę wynikającą ze swej kapitałowości tylko wtedy, gdy stanie się filarem trzecim.

It's Not A Crisis, It's The Result

"It's not a crisis, it's the result", said Stefan Kisielewski, an eminent Polish classical liberal writer, in reference to permanent shortages of goods under socialism. Replace "permanent shortages of goods" with "liquidity trap" (or, to avoid Keyneslang, with "regime uncertainty" or simply "protracted recession") and socialism with "money pumping" (or simply "central banking"), and Kisielewski's words remain as true as they have ever been.

The Collective Action Problem and Self-Reliance

It is often said - and I agree with those who say it - that what prevents the establishment of a free society is the collective action problem. It takes relatively few to establish an effective apparatus of aggression, violence and coercion. But it takes an effort of the whole society to bring it down. It is not the case, however, that this problem was not on some occassions and to some degree successfully addressed in the past. If it were the case, we would still live in pharaonic bondage. What was the key factor that contributed to those successes?

I would argue that it was the essence of the individualist/libertarian mindset, namely, self-reliance and independence in the pursuit of one's cherished ideas, that allowed the discontented with the statist quo to disobey the dictates of power regardless of the likelihood that others will attempt to free ride on their efforts. It seems plausible to suppose that when one treats one's guiding values as constitutive of, rather than instrumental to the attainment of one's goals, the phenomenon of free riding has no impact on the probability of achieving those goals. In other words, to the extent that one ignores free riders, they are unable to hamper one's actions.

Of course, being a Cato (no institutional association intended) and remaining completely unperturbed in the face of one's efforts being exploited by would-be friends and allies is much easier said than done, but it is worth considering whether the extent to which a free society can be established does not depend on the extent to which the supporters of liberty are willing to become Catos.

Sto Uwag o Chaosie i Zamyśle

Poniższe sto punktów powstało w ciągu tygodnia niecałe pięć lat temu, w sierpniu 2006. Tak się złożyło, że zajęła mnie wtedy filozofia religii (która wciąż mnie ciekawi, ale nie skłania ostatnio do pisania). Pamiętam, że docelowo miało być tych punktów tysiąc, ale po stu uznałem, że nie mam na razie nic do dodania. Myślę, że wciąż zgadzam się z większością z nich. Nie były one nigdzie wcześniej publikowane - przypadkowo zwróciłem na nie uwagę przy przeglądaniu folderu z dokumentami i pomyślałem, że - upublicznione - może zapewnią one komuś intelektualną rozrywkę, może skłonią do zastanowienia się nad czymś. W każdym razie cały zestaw oddaję do użytku:

1. Poniższy zbiór uwag stanowi moje prywatne dociekania z zakresu filozofii religii. Pytania leżące u podłoża tego rodzaju dociekań są być może najbardziej nieprzenikliwymi, jakie można sobie zadać. Są to pytania dotyczące ogółu dziedzin życia i aspektów rzeczywistości, zbiegających się w punkcie podstawowego wyboru, wyboru odnośnie do charakteru zasady wszystkich rzeczy. Jest to wybór między porządkiem i sensem, przypadkiem i bezsensem oraz wstrzymaniem się od sądu. Ja sam opowiadam się za porządkiem i sensem.

2. Niniejszy zbiór uwag nie przyjmie żadnego systematycznego kształtu; wszystkie one dotyczą jednego tematu, jednakże nie stanowią jednorodnej rozprawy o typowej, analitycznej strukturze. Stanowią za to zwięzłe, samowystarczalne argumenty. Pewne z nich tworzą większe całości, inne funkcjonują niezależnie; można podjąć próbę ich powiązania, choć nie jest to konieczne.

3. Nauka i religia to dziedziny odrębne, choć mogą – i pewnie powinny – wzajemnie się wspierać. Nauka bada źródła i przebieg procesów materialnych zachodzących w świecie, ale w jej zakresie nie leży nadawanie tymże procesom jakiegokolwiek niezależnego „sensu” czy „znaczenia”. W jej zakresie nie leży też nadawanie zasadniczego „sensu” czy „znaczenia” istnieniu samego świata lub człowieka. Tym zajmuje się religia, która z kolei nie aspiruje do tego, by wyjaśniać źródła i przebieg procesów materialnych zachodzących w świecie; jeśli takie aspiracje wykazuje, to nie jest tak naprawdę religią.

4. Poszukiwaniem „sensu” i „znaczenia” wydaje się również zajmować filozofia, chociaż jej celem nie jest dostarczanie odpowiedzi, lecz raczej stawianie pytań, rozwijanie argumentów i zaopatrywanie w intelektualne narzędzia.

5. Religia, w przeciwieństwie do nauki, związana jest ze sferą ducha. Duch nie jest materialny, ale nie można zaprzeczyć, że działania duchowe wpływają na sferę materii i vice versa: duchowa wola manifestuje się w fizycznym czynie, zaś uszkodzenie mózgu w pewnym sensie uszkadza ducha. Między obiema sferami zachodzi subtelna interakcja i ważne jest, abyśmy w pozbawiony arogancji sposób postarali się ją zrozumieć – w takim stopniu, w jakim to dla nas możliwe.

6. Jesteśmy raczej uduchowionymi ciałami, niż wcielonymi duszami.

7. Religia nie jest tym samym, co duchowość. Człowiek uznający istnienie sfery ducha nie musi przynależeć do żadnej z religii; jednakże człowiek religijny musi uznawać istnienie sfery ducha. Zarówno człowiek religijny, jak i człowiek niereligijny, lecz uznający istnienie sfery ducha, może poszukiwać zasadniczego „sensu” i „znaczenia” na własną rękę.

8. Człowiek nieuznający istnienia sfery ducha musi być materialistą. Konsekwentny materialista musi z definicji odrzucić istnienie zasadniczego „sensu” i „znaczenia”, zarówno jeśli chodzi o naturę wszechświata, jak i o naturę człowieka.

9. Dla konsekwentnego materialisty całe życie mentalne człowieka jest wyłącznie zbiorem pochodnych stanów jego mózgu.

10. Pytanie: gdyby człowiek w sztuczny sposób stworzył świadomy umysł albo zdołał opisać – w sposób materialnie gruntowny – wszystkie czynności umysłu w oparciu o nauki przyrodnicze, to w jakim stopniu wzmocniłoby to stanowisko materialisty?

11. Proponowana odpowiedź: w żadnym. Historia religii i teologii – w tym ta najdawniejsza – zna pojęcie demiurga. Demiurg umie tworzyć, ale w gruncie rzeczy o naturze aktów stwórczych wie stosunkowo niewiele – stąd nie może być pewny jakości swoich tworów. Empiryczny wymiar wyżej wspomnianych aktów zrozumiał na tyle, że potrafi w niego wejść i – manipulując materią – wywołać zjawisko świadomości. Potrafi również zauważyć, że nawiązywanie domniemanego kontaktu ze sferą ducha każdorazowo wywołuje u nawiązującego tenże kontakt pewne szczególne stany mózgu.

12. Wspomniany wyżej demiurg nie potrafi dokonać przejścia od tego, co podlega naukowej analizie, do tego, co jej nie podlega. Powodem jest uznanie przezeń tylko jednego zestawu metod i przyjęcie w formie dogmatu, iż podobnej analizie zasadniczo podlega wszystko. Badając rzekomego mistyka w trakcie przeżyć duchowych, nasz demiurg dowiaduje się jedynie, iż materia jego mózgu wchodzi w pewien szczególny stan. Nigdy natomiast nie pozna on subiektywnego rdzenia doświadczenia duchowego, chyba że sam postara się o nawiązanie kontaktu ze sferą ducha, poczynając od przyznania, że metoda analizy naukowej nie jest ani na jotę „właściwsza” niż metoda mistyka, lecz jedynie od niej inna i innym celom służąca.

13. Gdy nasz demiurg rzekomo „stwarza” świadomy umysł, wówczas można jedynie orzec, że w pewien sposób „sprowadza” go do empirycznej rzeczywistości i koreluje go z materią danego organizmu. Nic jednak w całym tym procesie nie wzmacnia twierdzenia, iż stany umysłu są niczym więcej, jak tylko stanami mózgu lub ich pochodnymi.

14. Teoretycznie jest możliwe, że w przyszłości pewni ludzie osiągną status demiurgów.

15. Demiurg nie jest Bogiem i nie posiada żadnego z atrybutów zastrzeżonych dla Boga, choć łatwo może ulec zgubnemu przekonaniu, że jest inaczej.

16. Istota nie będąca demiurgiem może poszukiwać „sensu” i „znaczenia” z równą skutecznością, co istota będąca demiurgiem.

17. Pytanie odwiecznie aktualne: dlaczego istnieje coś zamiast niczego?

18. Proponowana odpowiedź: istnienie niczego jest stanem całkowicie niewyobrażalnym. „Nic” nie może istnieć, gdyż wówczas posiadałoby atrybut istnienia, a „nic” nie może posiadać jakichkolwiek atrybutów. Ale i tutaj pojawia się trudność: twierdząc, iż „nic” nie może posiadać jakichkolwiek atrybutów, przypisujemy mu atrybut niemożności posiadania jakichkolwiek atrybutów, a tego – biorąc pod uwagę przyjętą definicję „niczego” czy też „nicości” – zrobić nie możemy bez popadania w sprzeczność. Proponowany wniosek: pojęcia „niczego” i „nicości” występujące w codziennym języku są nieścisłe i uproszczone przez konwencje. Ścisłe pojęcie „niczego” wymyka się logice, więc prawdopodobnym staje się, że „nic” istnieć nie może. Wobec tego istnieć może tylko „coś”.

19. Co jest więc przeciwieństwem „czegoś”?

20. Może należy rozróżnić między „czymś” fundamentalnym a „czymś” partykularnym, uznając, iż tylko to pierwsze nie posiada swojego przeciwieństwa, przeciwieństwem drugiego zaś jest „nic” partykularne, którego pojęcie występuje w codziennym języku jako to, co wcześniej nazwaliśmy nieścisłym i uproszczonym pojęciem „nicości” fundamentalnej?

21. Co jest przeciwieństwem „czegoś” fundamentalnego? Czy przeciwieństwem „czegoś” fundamentalnego mogłoby być „coś” fundamentalne? Pomocnicze problemy do rozważenia: co jest przeciwieństwem zera? Co jest przeciwieństwem Boga?

22. O „nicości” fundamentalnej nie można mówić w sposób ścisły ani też nie można jej sobie prawdziwie wyobrazić, można jednak twierdzić, że to nie wyczerpuje wszystkich możliwości. Gdzie kończy się wspólna nam logika, tam zaczyna się bezmiar możliwości niemożliwych. Przykład ilustrujący: czy istota wszechmocna jest w stanie przydać sobie mocy?

23. Istota wszechmocna – jeśli zechce – może uczynić wszystko, czego nie jest w stanie uczynić. Może też – jeśli zechce – nie móc uczynić niczego, co jest w stanie uczynić. Może też uczynić jedno i drugie, jeśli tego nie zechce.

24. Nie zaskakuje, że o istocie wszechmocnej nie można mówić w sposób ścisły ani też nie można jej sobie prawdziwie wyobrazić, skoro jest ona nieskończenie większa, niż zasięg naszego pojmowania i wspólnej nam logiki. Z nie większą ścisłością można wyobrazić sobie „coś” fundamentalne, ale niemożliwością jest przyjąć, że istnieje tylko to, o czym możemy mówić w pełni ściśle – myśleć inaczej to założyć, iż istnieje wyłącznie „coś” partykularne, konkretny przykład nieistniejącej reguły, wyabstrahowany z nieznanego, oderwany od wszelkiego fundamentu i zawieszony w niemogącej zaistnieć „nicości” – to zaś kłóci się z naturą świata, który obejmuje zasięg naszego pojmowania i wspólnej nam logiki. Przyjąć taki jego obraz – to nie móc już mówić ściśle o niczym i pozbyć się wszelkiej logiki.

25. Co znaczy mówić o czymś ściśle albo rozumować logicznie? Nie do końca wiadomo, a jednak umiemy to robić. Co więcej – większość zdaje sobie sprawę, kiedy ma to miejsce, choć nie zawsze chce to przyznać.

26. Nieraz bywa, że negatywnie wyrokujemy o czymś, o czym nie umiemy mówić w sposób ścisły i czego w pełni nie pojmujemy.

27. Czy istnienie zła stanowi o niedoskonałości świata?

28. Sugerowana odpowiedź na powyższe pytanie winna brać pod uwagę zasadniczą różnicę między złem moralnym – biorącym swe źródło w decyzjach człowieka – a złem naturalnym, zachodzącym bez bezpośredniego udziału człowieka.

29. Istnienie wolnej woli pociąga za sobą możliwość wyboru między dobrem a złem. Wybór ten ograniczony jest wyłącznie zasięgiem naszego pojmowania i wspólnej nam logiki.

30. Kształt i kierunek woli nie jest zdeterminowany przeszkodami fizycznymi, cechami genetycznymi ani uwarunkowaniami psychologicznymi. Wolna wola z definicji nabiera kształtu nie pod wpływem świata, lecz pod wpływem stosunku do świata osoby, która wolę wyraża. Stosunek ów zaś nie bierze się ze świata, lecz z woli, by świat ten w wybrany sposób traktować. Nie sposób zaprzeczyć, że świadome osoby nieustannie bombardowane są strumieniami danych empirycznych i dane te determinują kierunek woli o tyle, o ile wyznaczają zasięg jej działania. To jednak, w jaki sposób owe dane wykorzystać i jak się zachować w kontakcie z nimi, stanowi wybór w pełni wolny i niezdeterminowany.

31. Niezdeterminowany nie oznacza losowy.

32. Gdyby kształt i kierunek woli był zdeterminowany przeszkodami fizycznymi, cechami genetycznymi oraz uwarunkowaniami psychologicznymi, to wystarczająca wiedza na temat powyższych czynników zasadniczo pozwalałaby na przewidywanie wszystkich przyszłych zachowań i decyzji danej osoby. Przewidywania te jednakże byłyby włączane w ciąg relacji przyczynowych, stanowiących obiekt tychże przewidywań, tym samym doprowadzając do paradoksów samospełniającego lub samoobalającego się proroctwa.

33. Czy w prawdziwie doskonałym świecie nie moglibyśmy wciąż posiadać wolnej woli, ale przy tym zawsze wybierać dobra?

34. Prawdopodobnie nie sposób sobie wyobrazić, w jaki sposób uniwersalną i bezwyjątkową dyspozycję do czynienia dobra można by pożenić z autentyczną wolnością wyboru, możliwością pełnokrwistej refleksji moralnej i niezmąconą świadomością podejmowanych decyzji. Nie oznacza to oczywiście, że każda prawdziwie wolna istota musi w pewnym stopniu skłaniać się ku złu – oznacza to jednak, że musi być ona świadoma istnienia zła, poprzez refleksję moralną poznawać jego naturę i tym samym odkrywać, czego należy się wystrzegać i ku likwidacji czego działać.

35. Moralność to zbiór zasad określających co jest dobre, a co złe. Gdyby ze świata wyeliminować wszelkie zło, to jaka moralność – poza moralnością automatów – miałaby rację bytu?

36. Nie patrząc na wszechświat z "boskiego punktu widzenia", z którego ogarnia się całość, trudno jest negatywnie wyrokować o jednej rzeczy, gdyż może być ona w nieuchwytnie subtelny sposób spojona z setką rzeczy innych, o których nie umielibyśmy nie wyrokować pozytywnie.

37. Czy zło naturalne naprawdę winniśmy nazywać złem, czy może nieszczęściem?

38. Prawa natury są niezmienne i powtarzalne. Jeśli pojawia się w nich losowość, to i ją należy traktować jako generowaną w sposób niezmienny i powtarzalny. Ludzka wola jest wolna i niezdeterminowana; ogranicza ją wyłącznie zasięg ludzkiego pojmowania i ludzkiej logiki. Gdzie ludzka wola – wskutek ignorancji, frywolności, zaniechania, pychy lub przykrego trafu – wchodzi w konflikt z prawami natury, tam dzieje się nieszczęście. Nie można wtedy wyrzucać prawom, że nie uległy zmianie; nie można też oczekiwać, że w podobnych sytuacjach każdorazowo będzie je zmieniał Ten, który u początku je ustanowił.

39. Nierozsądnym jest wyobrażać sobie Istotę Najwyższą jako lalkarza lub prestidigitatora.

40. Nieszczęście może – choć nie musi – być postrzegane jako źródło doświadczeń hartujących charakter, rozwijających zdolność empatii, wyczulających na cudzą krzywdę, wzmacniających nadzieję i poszerzających moralną perspektywę. Nie należy oczywiście celowo go szukać, lecz nierozsądnym byłoby pochopnie dyskredytować jego rolę w świecie.

41. W rzeczywistości ewoluującej odbywa się ciągła przemiana materii; pewne stare formy materii giną, aby inne mogły przekształcić się w formy nowe. Niewielu znajduje też sens w założeniu, iż w najdoskonalszym z możliwych światów pierwotne formy materii byłyby wieczne i niezmienne. Miliardy naszych przodków umarły, byśmy my mogli dziś żyć – i niewielu uznaje to za niesprawiedliwe.

42. Śmierć materii nie oznacza śmierci ducha, choć niewykluczone, że ewolucja materii powoduje swego rodzaju ewolucję ducha.

43. Ten sam proces może wywoływać zarówno skutki, o których jesteśmy gotowi wyrokować pozytywnie, jak i skutki, o których jesteśmy gotowi wyrokować negatywnie. Występująca między nimi więź może być przy tym zbyt subtelna i nieuchwytna, byśmy mogli ją w pełni odkryć i zrozumieć. Procesy rakotwórcze, powodujące cierpienie poszczególnych jednostek, są tymi samymi procesami, które powodują mutacje DNA, dające życie nowym gatunkom.

44. Zła naturalnego warto unikać, zła moralnego należy się wystrzegać lub – mając dość woli – dobrem je zwyciężać. Nie należy się jednak buntować przeciw faktowi istnienia zła i wyciągać zeń pochopnych wniosków.

45. Wątpliwość i niezgoda może być skromna. Prawdopodobnym jest, że tylko wtedy może służyć czemuś dobremu.

46. Ewolucja jest wielką tajemnicą i ważnym motorem napędowym rzeczywistości – wielka jest wartość jej poznawania, lecz równie wielka jest nieostrożność traktowania jej w dogmatycznie jednowymiarowy sposób.

47. Istnieje pogląd, zgodnie z którym analiza pojęciowa danego pojęcia P, mająca poszerzyć naszą wiedzę na jego temat, powinna umożliwiać wyprowadzenie zeń pojęcia P*, zawierającego w sobie pojęcie P, ale też zaopatrującego nas w pewne nowe, dalsze informacje. Załóżmy, że analizujemy pojęcie „natury”, „świata natury” albo „ogółu cech naturalnych”. Zgodnie z przyjętą wyżej formą skutecznej analizy pojęciowej, powinniśmy wyprowadzić zeń pojęcie, które mówi nam wszystko o świecie natury bądź ogóle cech naturalnych, ale również coś więcej. Owo „coś więcej” z definicji musi więc być „nadnaturalne”.

48. „Nadnaturalne” nie oznacza „nienaturalne” – to, co nienaturalne, leży całkowicie poza obszarem natury. To, co nadnaturalne, obejmuje cały obszar natury, ale również poza niego wykracza – jest więc od natury większe, choć ściśle z nią związane.

49. Nie jest nierozsądnym wyobrażać sobie Istotę Najwyższą jako większą od stworzonego przezeń wszechświata, ale bezustannie podtrzymującą go w trwaniu.

50. Dogmatyczny naturalizm zakłada często, że wszelkie poznawcze zdolności człowieka ukształtowały się w wyniku ewolucji, pojmowanej jako proces pozbawiony jakiegokolwiek niezależnego „sensu” czy „znaczenia”. W myśl powyższego wszelkie poznawcze zdolności człowieka ukształtowały się wyłącznie z uwagi na swe istotne znaczenie dla przetrwania gatunku. Dążenie ku prawdzie i efektywność tegoż dążenia wydają się być pozbawione wyżej wspomnianego ewolucyjnego znaczenia – nie ma powodów, by przypuszczać, iż selekcja naturalna sprzyja prawdzie. Trudno wobec tego przyjąć, że gatunek ukształtowany wyłącznie w wyniku niekierowanej, bezmyślnej ewolucji jest w stanie wysuwać jakiekolwiek wiarygodne hipotezy dotyczące swego pochodzenia i rozwoju. Tym samym dogmatyczny naturalizm niszczy własny fundament i traci wiarygodność.

51. Doskonały instynkt zdaje się mieć dużą wyższą wartość przetrwania gatunkowego aniżeli inteligencja. Inteligencja, nad wyraz często wywołująca u posiadającej ją istoty stan wahania, lęku bądź wątpliwości, stwarza rozmaite zagrożenia dla jej dobrobytu tam, gdzie wystarczająco rozwinięty instynkt by ich nie stworzył.

52. Pytanie: jak pożenić dogmatyczny naturalizm z faktem, iż posiadamy inteligencję zamiast bezrefleksyjnego instynktu o nadzwyczajnej skuteczności?

53. Dalsze pytanie: czy większą wartość przetrwania gatunkowego niż bezrefleksyjny instynkt o nadzwyczajnej skuteczności mają – obok inteligencji – następujące zdolności i cechy właściwe ludziom – świadomość, wolna wola, racjonalność, sumienie i, przede wszystkim, potrzeby duchowe oraz religijne?

54. Jeśli wartość przetrwania gatunkowego potrzeb duchowych i religijnych leży w ich mocy uśmierzania lęków, budowania nadziei i nadawania ludzkiemu życiu transcendentnego sensu, wówczas należy pójść krok dalej i zapytać: jaką wartość przetrwania gatunkowego mają lęki, nadzieje i pragnienia transcendentnego sensu?

55. Nie jest nierozsądnym przyjąć, że szczytem ewolucji dla dogmatycznego naturalisty jest istota posiadająca wyłącznie doskonały, nieświadomy, bezrefleksyjny instynkt, perfekcyjnie służący jej w unikaniu niebezpieczeństw, zapewnianiu sobie biologicznego dobrobytu oraz przekazywaniu genów w przyszłość.

56. Kiedy i w jaki sposób ewolucja nieorganiczna przeszła w ewolucję organiczną? W jaki sposób nieożywione stało się żywe, a jeśli się nie stało – to skąd zaczyn życia w pierwotnej martwocie wszechświata?

57. Dlaczego ewolucja ma raczej zachodzić niż nie zachodzić? Co sprawia, że zachodzi?

58. Jeśli ewolucja jest procesem stopniowego doskonalenia organizmów – a więc serią stopniowych przekształceń na drodze do doskonałości – to co jest wzorcem doskonałości i skąd ów wzorzec pochodzi? Jeśli zaś ewolucja jest czymś innym, to czym właściwie jest i jakim celom służy?

59. Czy dobór naturalny naturalnie dobrał sam siebie?

60. Załóżmy, że pewien organizm jest w stanie spełniać swą funkcję wyłącznie w następstwie pełnej współpracy trzech jego części. Jeśli współpracują tylko dwie części, to wydajność działania rzeczonego organizmu nie będzie proporcjonalnie obniżona, lecz w ogóle nie dojdzie do jakiegokolwiek działania. Zgodnie z ewolucją widzianą przez pryzmat dogmatycznego naturalizmu rzeczony organizm pierwotnie posiadał jedną część, zaś kolejne wykształcały się stopniowo celem podniesienia wydajności jego działania. Takie pojmowanie procesu ewolucyjnego jest jednak niemożliwe w świetle naszego założenia, iż działanie rzeczonego organizmu zachodzi jedynie w następstwie pełnej współpracy trzech jego części. Albo więc ów organizm posiadał trzy współpracujące części już w formie pierwotnej, nie powstałej w wyniku ewolucji, albo błędne jest postrzeganie procesów ewolucyjnych przez pryzmat dogmatycznego naturalizmu.

61. Jeśli z orzeczeń dotyczących faktów nie można wyprowadzić orzeczeń dotyczących wartości, a więc z orzeczeń dotyczących tego, co jest, nie można wyprowadzić orzeczeń dotyczących tego, jak być powinno, to czy nauki przyrodnicze, opisujące i badające rozmaite elementy tego, co jest, są w stanie opisywać i badać wartości? Jeśli zaś z orzeczeń dotyczących faktów można wyprowadzić orzeczenia dotyczące tego, jak być powinno, to czy nauki przyrodnicze, zwłaszcza uprawiane redukcyjnie, są w stanie tego dokonać?

62. Istnieje głęboka, być może nieprzekraczalna trudność w postrzeganiu nas samych – istot ludzkich – zarówno jako części obiektywnego, naukowego obrazu wszechświata, podległego prawom przyczynowym, jak i jako indywidualnych, niezależnych podmiotów procesów myślowych i decyzyjnych, uczestniczących w związkach międzyosobowych oraz zdolnych do wyrażania stosunków moralnych. Być może te dwa sposoby postrzegania są na wielu poziomach komplementarne, ale nie jest nierozsądnym przyjąć, iż są to obrazy dwóch zasadniczo odrębnych wymiarów rzeczywistości.

63. Czy moralność ma prawo być zmienną? Jeśli tak, to czy te jej elementy, które uległy zmianie i już nie obowiązują, były rzeczywiście elementami moralności? Czy moralność nieobowiązująca jest prawdziwą moralnością, czy jedynie jej fałszywym pozorem?

64. Moralność, według definicji, to zbiór zasad określających co jest dobre, a co złe. Moralność, z definicji, dopasowuje więc zwyczaje epoki do siebie, nie zaś vice versa. Jeśli to moralność ma dopasować się do zwyczajów epoki, to czy jest ona prawdziwą moralnością, czy jedynie kulturowym fetyszem, wydumanym środkiem sankcjonowania obyczajowej dowolności?

65. Jeśli moralność to zbiór zasad określających co jest dobre, a co złe, zbiór – co istotne – ponadczasowy, wówczas moralność nie podlega ewolucji, choć ewolucji może podlegać głębia i zakres jej rozumienia oraz respektowania przez racjonalne istoty.

66. Istnieje pogląd, zgodnie z którym niezależnie od tego, ile cech przypisze się danej rzeczy, kwestią otwartą pozostanie to, czy jest to rzecz dobra. Innymi słowy, zgodnie z powyższym poglądem dobro jest cechą niedefiniowalną i nieredukowalną, niemożliwą do ujęcia nawet w najbardziej drobiazgowej analizie pojęciowej. Nie jest nieprawdopodobnym, iż tak samo ma się sprawa w przypadku jakości duchowych.

67. Przypomnijmy sobie ontologiczny argument na rzecz istnienia Istoty Najwyższej. Istota Najwyższa to, z definicji, istota taka, że nie można wyobrazić sobie istoty odeń większej. Musi to być więc istota w pełni doskonała. Jeśli jednak istnieje ona wyłącznie w naszej wyobraźni, nie zaś w rzeczywistości, to z pewnością jej doskonałość nie jest pełna – wytwory naszej wyobraźni nie są wszak doskonałe. Istota w pełni doskonała – Istota Najwyższa – musi zatem istnieć również w rzeczywistości.

68. Przypomnijmy sobie też typowy zarzut wysuwany pod adresem powyższego argumentu: „istnienie w rzeczywistości” nie wydaje się być atrybutem doskonałości. Można by wszakże poprosić dwóch informatyków, by niezależnie od siebie sporządzili listy cech doskonałego ich zdaniem programu komputerowego. Jeśli ich opinie całkowicie by się pokryły, z tym wyjątkiem, iż drugi z informatyków dodałby „ten program musi istnieć w rzeczywistości”, to można by wątpić, że jest to w tym kontekście naprawdę istotna dana, czyniąca jego propozycję atrakcyjniejszą niż propozycja pierwszego informatyka. Analogicznie, gdyby sporządzić listę cech doskonałego naukowca, mając do dyspozycji wyłącznie naukowca, który co prawda paru z tych cech nie posiada, ale istnieje w rzeczywistości, nie zaś w naszej wyobraźni, to można by wątpić o stosowności stwierdzenia, iż naukowiec, którego mamy do dyspozycji, jest doskonalszy od doskonałego naukowca z naszych wyobrażeń przynajmniej o tyle, o ile rzeczywiście istnieje.

69. Oczywistą – prawdopodobnie nie jedyną możliwą – odpowiedzią na powyższy zarzut jest zwrócenie uwagi na różnicę między „istnieniem po prostu” a „istnieniem koniecznym”. To, czy doskonały naukowiec istnieje w rzeczywistości, czy też nie, nie wpływa na „naukową doskonałość”, jaką pojęcie doskonałego naukowca w sobie zawiera. Doskonały naukowiec może być z powodzeniem wskazany jako wzorzec, do pełnego naśladowania którego winni dążyć wszyscy naukowcy, nawet jeśli żadnemu dotychczas się to nie udało, a może i nigdy się nie uda. Inaczej jest z Istotą Najwyższą – jej istnienie nie może być kwestią przygodną czy warunkową; Istota Najwyższa musi istnieć koniecznie, gdyż tego wymaga spójność jej pojęcia; tego wymagają inne atrybuty, które pojęcie Istoty Najwyższej musi zawierać, atrybuty takie jak wieczność i wszechobecność . Istnienie konieczne jest zatem niezbędnym elementem pojęcia Istoty Najwyższej, co nie ma miejsca w przypadku pojęć doskonałego naukowca i doskonałego programu komputerowego.

70. Możliwy zarzut w odpowiedzi na powyższą uwagę: żadne twierdzenie dotyczące istnienia nie jest konieczne. Nie można mówić o istnieniu koniecznym jakiegokolwiek bytu, gdyż w przypadku każdego bytu istniejącego można sobie wyobrazić taki świat, który nie będzie rzeczonego bytu zawierał; tyczy się to również Istoty Najwyższej, gdyż zasadniczo można sobie wyobrazić świat, w którym – i poza którym – ona nie istnieje.

71. Proponowana odpowiedź: to nieprawda, że żadne twierdzenie dotyczące istnienia nie jest konieczne. Powróćmy na chwilę do uwagi 18, zawierającej argument na rzecz niemożności istnienia „niczego”. Rekapitulując: „nic” nie może istnieć, gdyż wówczas posiadałoby atrybut istnienia, a „nic” nie może posiadać jakichkolwiek atrybutów. Twierdząc jednak, iż „nic” nie może posiadać jakichkolwiek atrybutów, przypisujemy mu atrybut niemożności posiadania jakichkolwiek atrybutów, a tego zrobić nie możemy bez popadania w sprzeczność. Wniosek: pojęcie autentycznej – jakkolwiek należałoby tutaj rozumieć autentyczność – „nicości” wymyka się logice, więc prawdopodobnym staje się, że „nic” istnieć nie może. Wobec tego istnieć może tylko „coś”. Innymi słowy, „coś” musi istnieć koniecznie; istnieje zatem przynajmniej jedno konieczne twierdzenie dotyczące istnienia.

72. Dociekania zawarte w pięciu powyższych punktach zwięźle przedstawiają pewną część zaplecza logicznego, jakim dysponuje ontologiczny argument na rzecz istnienia Istoty Najwyższej. Należy sobie jednak zadać pytanie, czy akceptacja powyższej ontologii bytu koniecznego wystarcza, by zrodzić w człowieku żywe doświadczenie duchowego wymiaru rzeczywistości.

73. Relatywizm moralny nie jest zgodny z przekonaniem, iż Istota Najwyższa stanowi obiektywne i uniwersalne źródło wiedzy dotyczącej tego, co jest dobre, a co złe.

74. Relatywizm moralny trzeba rozumieć w sposób zasadniczy, to jest jako pogląd, iż w pewnych okolicznościach każda wartość może być traktowana jako równie dobra lub równie zła jak dowolna inna wartość w innych okolicznościach. Nie jest to więc pogląd, iż okoliczności wpływają na wybory moralne – okoliczności w znacznym stopniu budują sytuacje moralne, a zatem w tym sensie istnieje oczywista relacja między danym wyborem moralnym a okolicznościami, w jakich został podjęty. Zamiast tego relatywizm moralny postuluje, że to okoliczności w pełni budują stosunek do wartości lub też buduje je podmiot moralny skonfrontowany z danymi okolicznościami.

75. Relatywizm moralny przyjęło się przeciwstawiać absolutyzmowi moralnemu.

76. Relatywizm moralny może być wyłącznie relatywizmem absolutnym albo relatywizmem relatywnym.

77. Jeśli relatywizm moralny jest relatywizmem absolutnym, oznacza to, że jest on absolutyzmem, u podstaw którego leży uniwersalna i bezdyskusyjna (absolutna) zasada, głosząca iż w pewnych okolicznościach każda wartość może być traktowana jako równie dobra lub równie zła jak dowolna inna wartość w innych okolicznościach.

78. Jeśli relatywizm moralny jest relatywizmem relatywnym, oznacza to, iż jest on poglądem zasadniczo bezsilnym, możliwym do wyznawania jedynie w specyficznych okolicznościach i nie mającym wpływu na cokolwiek, co zachodzi w dowolnych innych okolicznościach. Jest to zatem relatywizm, który podważa sam siebie i w żaden sposób nie może się obronić przed byciem odrzuconym na rzecz absolutyzmu albo wręcz byciem utożsamionym z absolutyzmem, jeśli tylko spojrzeć na niego z innego punktu widzenia niż ten, który ów relatywizm zakłada.

79. Relatywizm absolutny jest zatem jawnym absolutyzmem, zaś relatywizm relatywny albo poglądem bezsilnym i nieprzydatnym, albo zakamuflowanym absolutyzmem. Wniosek: relatywizm moralny nie może zaistnieć.

80. W wyborze między absolutyzmem a relatywizmem moralnym racjonalne jest więc jawne i wyraźne opowiedzenie się po stronie absolutyzmu. Nie jest przy tym nierozsądnym, by – celem uniknięcia zwodniczych i niesłusznych konotacji z brutalnym przymusem oraz przytłaczającą koniecznością – stanowisko owo określać nie jako absolutyzm, lecz jako obiektywizm lub uniwersalizm moralny.

81. Prawdziwość obiektywizmu moralnego nie wyklucza możliwości istnienia wśród pewnej – a nawet przeważającej – części ludzkości błędnych przekonań dotyczących tego, co jest obiektywnie dobre, a co obiektywnie złe.

82. Jeśli niepokojącym może się komuś wydawać „dziwny” status ontologiczny obiektywnych faktów moralnych, jako niepodobnych do faktów jakiegokolwiek innego rodzaju i całkowicie oderwanych od świata cech naturalnych, wówczas należy zwrócić uwagę na to, że fundamentem faktów moralnych są właśnie pewne wzorce sytuacji zachodzących w świecie naturalnym. Przykładowo, pewna osoba może dojść do uzasadnionego przekonania – abstrahując od tego, czy jest to przekonanie prawdziwe – że obiektywnie słuszne jest między innymi to, co sprzyja rozkwitowi dowolnego świadomego istnienia, zakładając, iż nie pociąga za sobą krzywdy jakiegokolwiek innego świadomego istnienia. Przykład ten ilustruje, że nie istnieje żadna zasadnicza przeszkoda wobec ugruntowania faktów moralnych w świecie naturalnym.

83. Byty posiadające na osi ewolucyjnej pierwszeństwo chronologiczne wcale nie muszą posiadać nań również pierwszeństwa ontologicznego. Zakładając, iż byty, których powstanie wieńczy procesy ewolucyjne są dalece doskonalsze niż byty, których powstanie owe procesy rozpoczyna, końcowy wniosek zdaje się być dokładnie odwrotny.

84. Materializm i dogmatyczny naturalizm nie są teoriami naukowymi, lecz pozanaukowymi, arbitralnymi przekonaniami na temat charakteru rzeczywistości.

85. Przyjęcie dogmatu nie mogłoby być czymś z zasady złym, gdyż wówczas samą słuszność odrzucenia wszelkich dogmatów należałoby przyjąć na sposób dogmatyczny. Choć więc przyjęcie pewnych dogmatów wydaje się niezbędne, wśród nich znajduje się również i ten, który głosi, iż dogmatyzm w nauce równa się jej śmierci.

86. Można dowieść, iż teorie naukowe są niesprzeczne z materializmem i dogmatycznym naturalizmem; nie sposób jednak dowieść, że materializm bądź dogmatyczny naturalizm są implikacjami lub koniecznymi fundamentami tychże teorii.

87. Jeśli założyć, że nie sposób udowodnić twierdzenia negatywnego, to aktywna promocja postawy negatywnej jest nieracjonalnym zbytkiem. Jeśli nie wierzę w możliwość stworzenia świadomej maszyny i wiem, iż mojej wiary nie sposób udowodnić, to aktywna promocja owej wiary generuje wyłącznie niepotrzebny szum.

88. Jeśli założyć, że nie sposób udowodnić pewnych twierdzeń pozytywnych, to aktywna promocja postawy pozytywnej może postulować pewne poglądy niedowodliwe, choć prawdopodobne; najczęściej jednak sugerować będzie zupełnie inne drogi afirmacji, gdyż nie ma żadnego powodu, by uznać, iż takie drogi nie istnieją lub – zakładając, iż istnieją – by wartościować je względem dróg dowodu i prawdopodobieństwa.

89. Zamysł w sposób konieczny posiada kierunek. Chaos w sposób konieczny kierunku nie posiada.

90. Brak posiadania kierunku należałoby opisać precyzyjniej jako brak posiadania „właściwego” bądź „rozstrzygającego” kierunku. Działanie chaotyczne może być wielokierunkowe, jednak żaden z owych wielu kierunków nie jest „rozstrzygającym”, wobec czego wynik działania chaotycznego jest przypadkowy i bezcelowy.

91. To, iż zamysł w sposób konieczny posiada kierunek nie zakłada, że kierunek ów nie zmieni się w trakcie działania pobudzonego danym zamysłem i w efekcie rzeczone działanie nie osiągnie swego pierwotnego celu. Zmiana kierunku w trakcie działania może wyniknąć zarówno z woli działającego – zazwyczaj, choć nie zawsze, autora zamysłu – jak i wskutek czynników zewnętrznych – przewidzianych bądź nieprzewidzianych w zamyśle.

92. Analogicznie, czynniki zewnętrzne są w stanie nadać pewien kierunek działaniu pierwotnie chaotycznemu, doprowadzając tym samym do skutku, który może być czyimś celem. Nie oznacza to w żadnym razie, iż w tego rodzaju sytuacjach porządek rodzi się z chaosu; oznacza to jedynie, że chaos zostaje „uładzony” czy też zlikwidowany w wyniku kontaktu z pewnym większym porządkiem.

93. Porządek nie może zrodzić się z chaosu. Jeśli dzieje się inaczej, to nie mamy do czynienia z prawdziwym chaosem, lecz jedynie z pozorem chaosu.

94. Analogicznie, chaos nie może zrodzić się z porządku. Jeśli dzieje się inaczej, to nie mamy do czynienia z prawdziwym porządkiem, lecz jedynie z pozorem porządku.

95. Chaotyczny nie oznacza losowy. Prawa natury są niezmienne i powtarzalne, a więc podległe pewnemu porządkowi. Jeśli pojawia się w nich losowość, to i ją należy traktować jako generowaną w sposób niezmienny i powtarzalny, a więc jako podległą temu samemu porządkowi. To zatem, czy w pewnych prawach natury pojawia się chaotyczność, jest kwestią niezależną od tego, czy pojawia się w nich losowość.

96. Chaotyczny nie wydaje się też oznaczać niezdeterminowany. Ludzka wola jest niezdeterminowana, lecz mimo to nie musi działać w sposób chaotyczny.

97. Między prawdziwym chaosem a prawdziwym porządkiem istnieje nieskończoność stanów pośrednich, mogących przechodzić jedne w drugie. W zakresie owych stanów zawiera się ludzkie życie i prawdopodobnie znaczna część mechanizmów wszechświata. Niewykluczone, że prawdziwy chaos i prawdziwy porządek to stany zupełnie nam nieznane, a może i zupełnie dla nas niewyobrażalne.

98. Życie w rzeczywistości pozbawionej zasadniczego „sensu” i „znaczenia” nie może, jako zjawisko przypadkowe, być autoteliczne. Jeśli jednak uznać je za heteroteliczne, a więc mające cel na przykład w pomocy innym, wówczas warto zastanowić się, w jakim stopniu tak określony cel musi być zanieczyszczony zasadniczym chaosem i bezsensem, podszywającymi rzeczywistość u jej podstaw.

99. Nie jest bezzasadnym przypuszczać, że równowartościowe są partykularne sensy wyrosłe na gruncie fundamentalnego bezsensu i partykularne bezsensy wyrosłe na gruncie fundamentalnego sensu.

100. Uznanie zasadniczego sensu porządkuje i wzmacnia cele. Uznanie zasadniczego znaczenia porządkuje i wzmacnia zamysły.

10-19 sierpnia 2006